het oliefantoom

Waarom spreekt Wellink eigenlijk van 'gevaar voor deflatie', als deflatie het prettige gevolg heeft, dat we met z'n allen 'meer geld overhouden'? Heeft iemand daar bezwaar tegen? Ja, toch wel, want tijdens een deflatie wordt geld meer waard. Je kunt er meer voor kopen, maar als je schulden hebt - en wie heeft die niet? - dan werkt die waardevermeerdering van het geld in je nadeel: je schuld gaat dan zwaarder wegen, is moeilijker af te lossen, ook voor bedrijven en zeker voor de overheid. Dat is een 'gevaar', want als je baan op de tocht staat, je huis minder waard wordt, je op je loon of uitkering wordt gekort, je pensioen bevroren of zelfs afgestempeld ziet worden en de banken willen je geen krediet geven, dan kom je op z'n zachtst gezegd in een rottige positie. Je gaat dan, net als de banken zelf, het geld dat je nog hebt zeker niet besteden aan 'gadgets', of eten buiten de deur, of een nieuwe auto, of aan het opknappen van je huis. Je gaat heel, héél zuinig aan doen en proberen zoveel mogelijk van je schulden af te komen (sparen) en daar kunnen de fabriekspijpen niet van roken. Er vallen dus nóg meer ontslagen. Daarom spreken economen van een 'deflatoire spiraal'.

Iedereen, ook een centrale bankier, heeft natuurlijk het recht de dingen zo te benoemen als hem het beste uitkomt, maar er zijn veel simpelere definities van 'inflatie' en 'deflatie' te geven, die bovendien het voordeel hebben dat ze eenduidig zijn, dus over de jaren vergelijkbaar én, anders dan bij prijzen, ook eenvoudig meetbaar:
- INFLATIE is de groei van de hoeveelheid geld en krediet (marked-to-market),
- DEFLATIE is de afname van de hoeveelheid geld en krediet (marked-to-market).
Wat we nu tot september 2007 (het subprimefiasco) zagen is dat de geldhoeveelheid nauwelijks veranderde, maar dat krediet (dat is het aangaan van schulden) tot nooitgekende hoogte groeide, tot meer dan 10 keer de waarde van wat de hele wereld per jaar produceert. Daarna trad een kentering op tot in 2008 (de ondergang van Bear Stearns en het failliet van Lehman Bros.) de kredietgroei gierend tot stilstand kwam en omsloeg in een bliksemsnelle krimp. Investeerders en beleggers wereldwijd trokken hun geld terug, probeerden dat althans, en het gevolg was dat er bij alle financiële instellingen een gigantische behoefte ontstond aan cash. Maar er was geen cash, want veel bedrijven hadden hun cashflow overschat en de banken en hedgefunds hadden zich blindgeleend (tot 30, 40 keer de waarde van hun eigen middelen) om, zeg maar even, obligaties te kopen die gebaseerd waren op Amerikaanse hypotheken en andere schulden. Die obligaties bleken op dat moment, dat iedereen z'n geld terug wou, onverkoopbaar te zijn. Niemand gaf er nog een cent voor en dus dreigden de banken per direct om te vallen.

Al het geld, al die miljarden, wereldwijd zelfs biljoenen (12 nullen, 1000 x miljard) die overheden en centrale banken nu lenen of uit het niets tevoorschijn toveren om banken te redden en de economie te stimuleren, is bedoeld om te voorkomen dat we dieper en dieper in de deflatoire spiraal terechtkomen, dat het van kwaad tot erger wordt.
Alleen lijken hun maatregelen nauwelijks iets uit te halen. Ze hebben de basisrente al tot een historisch minimum verlaagd (in Amerika 0%, in Japan 0,1%, in de UK 0,5% en in Euroland tot 1,25% - en op 7 mei tot 1% rond), toch wil de commerciële rente maar nauwelijks zakken. Ze hebben insolvabele banken en bedrijven overeind gehouden met miljardeninjecties via aankoop van aandelen en obligaties. Tevergeefs, want de banken hebben zich in de hoogtijdagen (2003 tot 2007) zo onverantwoordelijk gedragen, dat ze zoveel slechte risico's hebben genomen, dat al die overheidsmiljarden onvoldoende zijn om het vertrouwen op de geldmarkten te herstellen, voor geen meter zelfs. De banken zijn zombies geworden, ze kunnen geen kant uit en blijven hun handen, allebei, ophouden bij de overheid, omdat er steeds nieuwe lijken uit hun kasten blijven tuimelen. Hun vroegere bestuurders, die al die ellende hebben aangehaald, proberen zich, na alle superbonussen die ze al hebben opgestreken, intussen ook nog met een deel van de poet (de staatssteun) uit de voeten te maken. Hoelang nog komen ze daarmee weg?

De overheden hebben intussen doorgekregen, dat alles wat ze totnogtoe hebben gedaan, lang niet genoeg is. In Amerika hebben ze daarom besloten er nog eens een paar biljoen tegenaan te gooien en omdat zelfs Amerika een wereldcrisis niet in z'n eentje kan bedwingen, zetten ze de rest van de wereld onder druk hun voorbeeld te volgen, ook de EU. De EU is echter een bij elkaar geraapt zootje, waar elk land zijn eigen problemen en belangen heeft. En hoewel meneer Trichet van de ECB al honderden miljarden virtuele euro's aan de probleembanken beschikbaar heeft gesteld en nu voor de opgave staat om heel Oost- en Zuid-Europa voor de financiële ondergang te behoeden, krijgt hij van "zijn baas", de Duitse centrale bankier Axel Weber, niet de vrije hand om het discutabele Amerikaanse voorbeeld te volgen.
Gelukkig maar, want het lijkt of bij sommige regeringen, waaronder de Nederlandse, het besef begint door te breken dat je een probleem dat ontstaan is uit jarenlang teveel en te goedkoop krediet aan Jan en alleman - particulieren, bedrijven, landen en instellingen (denk aan hedgefunds), kunt oplossen met nóg meer krediet. B & B (BalkenBos) lijken zover dat ze inzien, dat er grenzen zijn aan wat een overheid vermag en de vraag stellen, óf een overheid per se élke zieke aap op z'n schouder moet nemen en er nog geld op moet toeleggen ook.

Al dat geld, dat nodig is om insolvabele banken te steunen en/of te nationaliseren, om bedrijven die kopje onder dreigen te gaan overeind te houden, om de op straat gezette werknemers aan ander werk te helpen en om tegelijk het hele land op de schop te nemen (bouwprojecten, infrastructurele werken) moet namelijk wel ergens vandaan komen. Omdat ons land deel uitmaakt van het Euroblok, kunnen we niet zelfstandig de geldpers laten draaien en onze munteenheid devalueren, zoals de Amerikanen doen met hun dollar en de Britten met het pond. De belangrijkste bron van inkomsten voor de overheid zijn belastingen. Juist doordat de economie aan het inzakken is (de NL industriële productie is op jaarbasis met een kwart gedaald, de transportsector zelfs met meer dan 40% en onze export was ook zomaar 40% minder) nemen de belastingopbrengsten sterk af. Een verhoging van de btw en de inkomstenbelasting is politiek niet aan de orde. Dan moet de overheid die nodige miljarden dus lenen op de kapitaalmarkt (zie ook: Duitsland).
Dat is ook precies wat zo'n beetje de hele goegemeente van economen, werkgeversbobo's, vakbondsbonzen, captains of industry en columnschrijvers tot de regering roepen: er is een gat in de economie gevallen, doordat de consument het laat afweten. De overheid moet nu haar verantwoordelijkheid nemen, de overheid moet de Staatsschuld verhogen en dat gat opvullen, banen scheppen, banken en bedrijven in moeilijkheden subsidiëren, anders dreigt een wereldwijde depressie. Zoals alom gezegd, iedereen is nu een Keynesiaan, ook het gros van de benarde consumenten dat nog nooit van Keynes gehoord heeft, maar hoopt dat alles weer wordt zoals het was. Iedereen die dát belooft, kan op massale bijval rekenen, in ieder geval zolang (nog) bijna niemand doorheeft dat de financiële gevolgen van alle miskleunen van banken en bedrijven door de politiek en de centrale banken op het bord van de belastingbetaler worden geschept.

Er zijn echter ook mensen, en niet de minsten, die zeggen: hoor eens, de problemen zijn zó omvangrijk en onderling zo verweven, niemand heeft er eigenlijk enig idee van hoe we dit moeten oplossen. Elke poging om er iets aan te doen is een gok. Omdat de problemen hun oorzaak vinden in het feit dat de financiële tovenaarsleerlingen de wereld in een casino hebben veranderd, vragen wij ons af, of nóg hoger inzetten in het casino met nóg meer geleend geld, wel zo verstandig is. Zou het de problemen niet juist nóg groter en nóg langduriger maken? Kun je van schulden afkomen door er nóg meer schulden bovenop te stapelen?

Er is geen bank ter wereld die nog leningen wil verstrekken aan de auto-industrie. Afgezien van hun eigen sores, achten ze de kans te groot dat ze hun geld nooit terug zullen zien. Ook investeerders (private en souvereign wealth funds) willen er hun vingers niet (meer) aan branden, want wat heb je aan een aandeel in een bedrijf dat miljardenverliezen lijdt en dat uiteindelijk alsnog failliet gaat of genationaliseerd wordt? Denk aan General Motors, bijv., waarin zelfs het GM-pensioenfonds blijkbaar zo weinig vertrouwen heeft, dat ze van hun eigen bedrijf alle aandelen heeft verkocht! [En kort daarop volgden GM's topmanagers.]
Als de normale financieringsbronnen droogvallen, waarom zou het dan een goed idee zijn om de overheid - uiteindelijk uit de zak van de belastingbetaler - voor sinterklaas te laten spelen, zeker als je weet dat het geld in een onpeilbaar diep zwart gat verdwijnt? De kern van de huidige problemen lijkt nl. niet zozeer een gebrek aan beschikbaar krediet (liquiditeit), maar een gebrek aan particulieren, bedrijven en zelfs overheden die kredietwaardig zijn (solvabiliteit).

Stel nu eens dat de regeringen van Amerika, de EU en Japan de nodige miljarden ophoesten om de auto-industrie voor een jaar van onbeperkt krediet voorzien, zodat ze voorlopig het hoofd boven water kunnen houden. Wie gaan al die extra geproduceerde, te dure auto's dan kopen? Hele haventerreinen staan nu al vol onverkochte auto's. In Duitsland krijgt iedereen van de overheid €2500, die zijn oude brik van tien jaar of ouder inlevert en een nieuwe (zuinigere, schonere) aanschaft. Het schijnt een groot succes te zijn, maar het is een tijdelijk lapmiddel en je kunt je afvragen, of het een verantwoordelijkheid van de overheid moet zijn om de marktprijs van alle oude brikken gegarandeerd tot €2500 op te krikken.
Straks is er een jaar om en moet de auto-industrie opnieuw de hand ophouden, wat dan? Nog eens een kredietgarantie namens de belastingbetaler, of een miljardeninjectie? Het is de vraag of de overheden dat dan nog kunnen verantwoorden. Niet alleen ziet de toekomst voor de westerse auto-industrie er erg somber uit, er is een grens aan het vermogen van overheden om met miljarden te strooien en voor sommige landen (IJsland, Oost-Europa) is die grens na de eerste ronde al overschreden, voor andere (het VK, Ierland, Spanje, Italië) ligt ie akelig dichtbij.

Het eind van de geld- en kredietbubbel komt in zicht op het moment dat een overheid niet langer in staat is haar staatsschuld 'door te rollen'; als er niet genoeg geldschieters meer zijn die de inmiddels duizenden miljarden aan nieuwe emissies willen kopen, althans niet tegen zulke lage rentes. Dat gebeurde al een keer bij een Duitse emissie en onlangs bij een Britse. Zonder extra maatregelen gaat dan het renteniveau omhoog en dat is nu juist iets dat de regeringen en centrale banken tegen elke prijs trachten te voorkomen.
Het laatste redmiddel - vóór een volledige ineenstorting van de obligatiemarkt - is dan dat centrale banken geld uit het niets creëren en daarmee de staatsobligaties van hun eigen regering opkopen. Dat heet tegenwoordig met een mooi woord "quantitative easing", maar in normaal Nederlands komt het neer op "de geldpers laten draaien". Dat is waar de Fed, de Britse centrale bank ('The Old Lady of Threadneedle Street') en de Zwitserse centrale bank inmiddels toe zijn overgegaan en waar de 'Bank of Japan' en de ECB nu ook aan willen beginnen.
Arme landen hebben daar het financieel-economische volume niet voor. Zodra die een dergelijke weg inslaan, vertaalt zich dat onmiddellijk in een lagere koers van hun munteenheid, d.w.z. devaluatie en in het kielzog daarvan inflatie - denk aan Zimbabwe. Omdat het lot van alle landen ter wereld door de globalisering onderling verbonden is, moest er ook een weg gevonden worden om de economieën van opkomende en derdewereldlanden te stimuleren. Daar heeft de G20, een bijeenkomst van de twintig grootste en rijkste landen op 2 april 2009 in Londen een plan voor gepresenteerd. Het IMF (Internationaal Monetair Fonds) krijgt een simsalabim-pakketje van 750 miljard in Monopoly-dollars uit de hoge hoed en mag daarvan leningen verstrekken aan landen die anders kopje onder gaan in de financiële put. Zo hopen de wereldleiders te voorkomen dat er in die arme landen nog grotere aantallen mensen werkloos zullen worden, dat daar grote sociale onrust ontstaat en dat miljoenen hongerige vluchtelingen Noord-Amerika en West-Europa gaan overspoelen.

Ondanks de biljoenen die de machthebbers nu over de wereld uitstrooien, blijven de wereldeconomie en de wereldhandel verder inzakken. De kredietcrisis is nl. nog niet voorbij, de kredietbubbel loopt sneller leeg dan de centrale banken kunnen pompen om er weer leven in te blazen. En er staan nog drie bubbels op springen: die van creditcardschulden, bedrijfsschulden en de prijzen van commercieel vastgoed. Als die zich in de loop van 2009 en 2010 in hun volle omvang manifesteren, leidt dat tot nog grotere verliezen en afschrijvingen bij de banken. De illusie dat de injecties van overheidsgeld de banken weer tot lenen zullen aanzetten, zal daardoor voorgoed de bodem worden ingeslagen. Bovendien trekt de instortende vastgoedmarkt weer een nieuwe reeks dominostenen om, pensioenfondsen, levensverzekeraars en woningbouwcorporaties, die allemaal zwaar in commercieel vastgoed en daaraan gelieerde hypotheken hebben belegd.
De deflatoire spiraal versterkt zichzelf. Er zal niets anders opzitten, dan het pad omlaag helemaal af te gaan, totdat alle slechte risico's zijn afgeschreven en de faillissementsgolf die dat tot gevolg heeft, volledig is uitgeraasd. Hoe meer schulden er nu worden gemaakt om dat te voorkomen, hoe langer het duurt voor het einde is bereikt en hoe dieper de ellende achteraf.
Het is niet voor niets dat de wereld nu in een depressie terechtkomt. De markt probeert financieel-economische verhoudingen die in de afgelopen tien jaar volledig uit balans zijn geraakt, weer in evenwicht te brengen. Enorme bedragen zijn geïnvesteerd in zaken die veel minder of niets waard blijken en er is een onvoorstelbare overproductie van zo'n beetje van alles en nog wat, van kantoor- en winkelcentra tot desnoods paperclips toe. Bovendien is alles voor het grootste deel gefinancierd met geleend geld. Door waardevermindering van de onderpanden en door tegenvallende inkomsten en gebrek aan goedkoop krediet kan de rente op de schulden niet meer worden betaald en de leningen zelf kunnen niet worden geherfinancierd of afgelost en zo stort het kaartenhuis in elkaar.
De wereldleiders proberen uit alle macht te verhinderen dat de markt zelf zijn evenwicht hervindt en verstoren met hun ingrepen het verloop van dit proces, volgens sommige commentatoren in de eerste plaats om de belangen van de financiële elite en daarmee de huidige machtsverhoudingen in de wereld te beschermen. Voor wie zich een oordeel wil vormen, "follow the money". Wie worden er beter van deze ongekende geldcreatie en wie voelen het in hun portemonnee en krijgen nog jarenlang de rekening gepresenteerd in de vorm van lagere lonen en pensioenen én hogere belastingen?

Het vergroten van de geldvoorraad, het verhogen van de nationale schuld en de vertwijfelde pogingen van centrale banken om de rentes kunstmatig (want niet meer in verhouding tot de reële kredietrisico's) omlaag te brengen, hebben echter ook een keerzijde. Als alle luchtkastelen zijn ingestort en alle bubbels zijn leeggelopen, zal de productie van grondstoffen en energie, de goederenproductie en de handel op een dieptepunt zijn aangeland. Allerlei bedrijven hebben tijdens de depressie het loodje gelegd, de werkloosheid is hoog, sociale onrust heerst alom en de vraag naar industrieproducten (behalve wapens) is ingezakt. De vraag naar levensmiddelen en andere eerste levensbehoeften (energie) blijft echter op peil. Mensen moeten tenslotte eten en zich kunnen warmen en de wereldbevolking groeit exponentieel, terwijl de olie- en voedselproductie moeite hebben het huidige niveau te handhaven, zelfs als we hierbij evt. gevolgen van klimaatverandering buiten beschouwing laten.
Zodra de economie door de tsunami's van 'funny money' weer enige tekenen van herstel begint te vertonen, is er aan alles tekort. In een omgeving waarin zoveel geld in omloop is gebracht om de deflatie tegen te gaan, leidt een kunstmatig opgepepte vraag naar schaarse goederen, grondstoffen en vooral olie tot ongekende prijsstijgingen. De deflatie slaat om in inflatie en net zo min als de overheden in staat zijn gebleken de deflatoire spiraal te doorbreken, zullen zij in staat zijn de daaropvolgende inflatiegolf, het verdampen van de koopkracht van het geld en de ontwaarding van bijv. pensioenen, te beteugelen. Met hun huidige maatregelen, door nu de schulden van de wereld op de ruggen van de eigen bevolking te stapelen, brengen onze politieke leiders ons én na ons onze kinderen aan de bedelstaf.
En verarming is dan nog de minste van alle plagen. De destabiliserende gevolgen van een hoge werkloosheid, maatschappelijke onrust, angst, vluchtelingenstromen, groeiend protectionisme en internationale conflicten zijn dingen, waar we nu nog liever niet aan denken.

Hoe stelt Dirk zich de aanpak voor? Vooral snel, zo te zien. Hij geeft zichzelf tenslotte maar een jaar om de zaak op de rails te zetten. Om snel te kunnen werken moeten de normale politieke barrières even aan de kant worden gezet. We hebben een crisis, dus beslissingen moeten zonder verder tijdverlies in actie kunnen worden omgezet. Zoiets als het afkondigen van de noodtoestand dus. Geen politiek gedelibereer, geen achterkamertjesgekonkel, maar mensen met moed en kijk op de materie een vrijbrief geven om te doen wat hun nodig lijkt.
Dat valt mij nou tegen van Dirk. Hier overspeelt hij zijn hand. De veranderingen zijn zó ingrijpend, dat je zonder een zekere mate van consensus niets van de grond zult krijgen en nergens blijft. Het ontslagrecht even opzijzetten? De bouw stimuleren? Infrastructurele plannen naar voren halen? Vandaag een beslissing en morgen de spa de grond in? Milieuvoorschriften even negeren? Een centrale kassiersfunctie om het geldverkeer tussen de banken weer op gang te brengen? Heeft het crisisbesef bij de Nederlander zich dan al zodanig diep geworteld, dat een meerderheid dergelijke maatregelen als noodzakelijk ziet, ook al gaan die in tegen het directe, persoonlijk belang? En hoe staat het met het crisisbesef binnen het politieke bestel zelf?

Nee, dit is een losse flodder. Zalm, CFO van het Scheringa-imperium voordat hij door Bos geroepen werd om ABN-Amro te reanimeren, zei het diezelfde avond nog zo aardig bij Pauw & Witteman: Dit gaat zeker niet gebeuren.
"Maar wat denkt u," vroeg Pauw hem vilein, "zou ie het kunnen?"
Zalm over Dirk: "Ach, hij staat mooi op de foto."

Met alle respect mijnheer de president, u en het Congres (Senaat en Huis van Afgevaardigden) willen de banken dwingen om leningen te verstrekken in een tijd dat de banken (door dat niet te doen) voor het eerst in tien jaar blijk geven van verantwoordelijkheidsbesef. Mijnheer de president, kunt u ons vertellen aan wie de banken hun geld zouden moeten uitlenen? Is er behoefte aan nog meer Home Depots? Pizza Huts? Winkelcentra langs snelwegen? Schoonheidssalons? Autoshowrooms? Aan wat, mijnheer de president? Aan wat? En waarom zouden de banken geld uitlenen in een tijd dat de werkloosheid en daarmee hun risico's navenant stijgen?

Met alle respect mijnheer de president, we leefden in de hoop dat uw regering de oorlogshetze van uw voorganger niet zou voortzetten. In plaats daarvan zien we tot onze verbazing dat u in 2009 $75.5 miljard MEER uittrekt voor oorlogvoering. Mijnheer de president, hebben we echt $75 miljard extra nodig voor oorlogen? Kon er nergens in de defensiebegroting gesneden worden?
Met alle respect mijnheer de president, de Verenigde Staten besteden meer aan defensie dan de eerstvolgende 45 landen bij elkaar. De Verenigde Staten zijn goed voor 48% van alle militaire uitgaven ter wereld. De Verenigde Staten geven aan defensie 5,8 keer zoveel uit als China, 10,2 keer zoveel als de Russische Federatie en 98,6 keer zoveel als Iran. Is dat nóg te weinig, mijnheer de president?
Met alle respect mijnheer de president, de geschiedenis leert dat elk wereldrijk ten onder is gegaan, doordat de kosten van hun militaire expansie niet meer op te brengen waren. Mijnheer de president, de VS is niet langer bij machte de rol van politieman van de wereld te spelen. U doet of we dat wél kunnen. Mijnheer de president, kunt u ons alstublieft uitleggen, hoe we ons deze uitgaven kunnen veroorloven?

Met alle respect mijnheer de president, Fannie Mae (de nationale hypotheekbank van de VS, onlangs door de overheid genationaliseerd) heeft bekendgemaakt dat ze in het vierde kwartaal 2008 een verlies van $25.2 miljard heeft geleden. Kunt u ons alstublieft vertellen, waar voor u de grens ligt bij de borgstelling voor Fannie Mae's verliezen met het geld van de belastingbetalers? En voor Freddie Mac? En voor AIG (tot 2008 de grootste verzekeringsmij. ter wereld)? Mijnheer de president, trekt u überhaupt ergens een grens, voor wat dan ook? Zo ja, dan zouden wij graag weten waar.

Met alle respect mijnheer de president, hoe kunt u spreken over een verlaging van het begrotingstekort, terwijl u zelf veruit de hoogste begroting in de geschiedenis indient?
Met alle respect mijnheer de president, u hebt het gehad over "moeilijke keuzes". Mogen wij alstublieft van u horen welke moeilijke keuzes u hebt gemaakt, anders dan een zak geld gooien naar elk probleem. Toegegeven, sommige programma's zijn gewijzigd, maar Bush heeft het grootste zorgverzekeringspakket uit de geschiedenis gecomponeerd en u bent daar nog eens bovenuit gegaan. U hebt de militaire uitgaven verhoogd. Uw kritiek op McCain was dat zijn besparingen een lachertje waren en het enige dat u kunt vinden om uit de begroting te schrappen zijn de lachertjes.

Met alle respect mijnheer de president, uw "Tijdperk van een Nieuwe Verantwoordelijkheid" is niets anders dan een voortzetting van het "Tijdperk van Onverantwoordelijkheid" van de regering Bush. Mijnheer de president, wij hoopten op meer en we hebben meer verdiend. Maar achter het woordenspel tijdens de verkiezingscampagne over hoop en verandering onderscheiden we dezelfde fiscale onverantwoordelijkheid en hetzelfde wanbeleid als tevoren. O zeker, mijnheer de president, in uw begroting is er met prioriteiten geschoven, maar het onverantwoorde uitgavenpatroon is helaas gehandhaafd.

De US-economie in 2009
Op de vraag wat het gaat worden luidt mijn beproefde antwoord: het wordt zó erg, dat het nog erger wordt, dan zelfs ik denk dat het gaat worden. Ik denk dat alle verrassingen alleen maar aan de onderkant zullen liggen; denk maar niet dat er welgezinde 'aliens' op het dak van het Witte Huis zullen landen die de regering een magische oplossing aan de hand zullen doen. We staan nog maar aan het prille begin van de ellende. Deze keer waait het niet over, zoals bij de andere naoorlogse recessies. De belangrijkste reden dat het nog veel erger gaat worden, is dat de zwaarste bom nog moet afgaan... het rentepercentage is lager dan ooit en de obligatiemarkt is vele malen groter dan de aandelenmarkt. We kunnen er vergif op innemen dat de rente omhoog zal gaan. En als dat eenmaal gebeurt, zal het de laatste nagel zijn aan de doodkist van de aandelen- en de huizenmarkt en dan zal er in de obligatiemarkt een werkelijk fantastische som geld in rook opgaan. En hogere rentes leiden bovendien tot een faillissementsgolf.
Faillissementen doen pijn, maar op zichzelf zijn ze een positief verschijnsel. We krijgen de echte bodem pas in zicht, als de rentepercentages ver genoeg gestegen zijn om mensen weer aan te zetten tot sparen. De manier om rijk te worden is door meer te produceren dan je consumeert, niet door meer te consumeren dan je produceert.

Deflatie vs. inflatie
Vooropgesteld, deflatie is een positief verschijnsel. Z'n slechte roep is te danken aan het feit dat de meeste mensen er een verkeerd beeld van hebben. Tijdens een deflatie wordt je geld elk jaar meer waard. Dat is een goede ontwikkeling, omdat het de mensen aanzet tot sparen, om geld opzij te leggen. Ik ben helemaal vóór deflatie. De huidige periode van noodzakelijke en weldadige deflatie zal echter van korte duur zijn, omdat Bernanke, zoals hij zo welsprekend aangaf, een geldpers heeft, die hij zal gebruiken om zoveel dollars te drukken als hij nodig acht.
Daarom zou ik me nu maar vast gaan voorbereiden op inflatie en over die deflatie zou ik me maar niet al te druk maken. Het wordt vooral een kwestie van timing.

Om een huis te kopen is het nu nog te vroeg, hoewel je je met een vastgezet rentepercentage goed kunt indekken tegen een verkeerd koopmoment. In plaats van dat je rijker wordt door een waardestijging van je huis, wordt je nu minder arm, doordat de druk van je hypotheekschuld afneemt. Maar evengoed zou ik nu voor geen goud in de huizenmarkt stappen - er zijn veel teveel huizen gebouwd en er is een immense voorraad onverkochte woningen. En wat mensen vergeten: een huis is geen investering, het is een consumptief product. Het is hetzelfde als een tandenborstel, een kostuum, of een auto, alleen gaat het langer mee. Een investering - zoals een fabriek, bijvoorbeeld - is een bron van inkomsten. Een huis is per se een kostenpost. Denk niet dat je spullen kunt blijven kopen door je hypotheek te verhogen. Dat is voorbij. Spullen kun je straks kopen van je belastingvoordeel (door de waardedaling), maar bedenk dan ook, waar je de onderhoudskosten van je huis en je gas- en lichtrekeningen van gaat betalen. De waardedaling op de huizenmarkt houdt zeker nog een hele tijd aan.

De US-dollar en de dag van de afrekening
Het is erg moeilijk om datums bij de ontwikkelingen te plaatsen. De financiële markten en de economie zelf vliegen op en neer als een lift met een gek aan de knoppen. Mijn gevoel zegt me, dat het lot van de dollar bezegeld is. Mensen vergeten dat er 6 of 8 biljoen dollar - hoeveel precies weet niemand - buiten de VS rondzwerven en dat het hete aardappelen zijn. Op een gegeven moment zal het buitenland inzien, dat de dollar het ongedekte smiley-toetje is, waarachter een failliet bewind schuilgaat. Ik adviseer iedereen om uit de dollar te stappen. Practisch gezien, maak gebruik van de huidige ultralage rente; leen zoveel dollars als je kunt tegen een vaste langetermijnrente en beleg het geld in iets tastbaars, want de dollar gaat op zoek naar z'n intrinsieke waarde, d.w.z. de prijs van oud papier.

De recessie
Dit is geen recessie, dit wordt een depressie. Een depressie is een periode, waarin de levensstandaard van het overgrote deel van de bevolking scherp omlaag gaat. Je kunt ook zeggen dat het een tijd is, waarin marktverstorende elementen en kapitaal dat verkeerd is geïnvesteerd worden geliquideerd en het is een tijd waarin de economische cyclus over z'n top gaat. We kunnen hier niet op de details ingaan, maar dit is wat er nu gebeurt. En het gaat veel langer duren, dan de meeste mensen denken. Achteraf zal dit als de "Grotere Depressie" worden aangeduid en het wordt waarschijnlijk het ergste wat de natie sinds haar stichting ooit heeft meegemaakt. En dan niet alleen in economisch opzicht, maar ook politiek, sociaal en op het militaire vlak.
Oorlogen breken om een aantal redenen meestal uit in tijden van economische spanningen. Overheden wijten hun problemen bij voorkeur aan buitenlanders en dat geldt net zo goed voor andere landen jegens de VS. Het zou me niet verbazen als dit uiteindelijk zou leiden tot geweld, belastingoproeren en zelfs afscheidingspogingen van delen van het land. Ik kan nauwelijks genoeg benadrukken, hoe ernstig de ontwikkelingen naar mijn mening zullen worden. Niets is zeker, maar het lijkt me, dat de kans op een ramp van wereldformaat heel erg groot is.

De goudprijs in 2009
Ik kan er niet bij, dat de goudprijs zo laag is als ie is. Iedereen weet dat zelfs als we van de officiële statistieken uitgaan, goud op US$ 2500 per ounce moet komen om de topprijs van 1980 te evenaren. Dat is US$ 80,400 (€ 62.500) per kilo. Ik geloof niet zondermeer in de beweringen dat de overheid in congsi met een paar goudhandelsbanken de prijs van goud kunstmatig weet te drukken. Met alles wat er verder allemaal gaande is, is het laatste dat de gevestigde orde kan gebruiken natuurlijk een stormloop op goud. Dat zou dezelfde uitwerking hebben als het afvuren van een pistool in een zaal vol publiek; dat zou tot regelrechte paniek leiden. Maar ik zou ook niet weten, hoe ze de prijs daadwerkelijk onder controle kunnen houden. Hoe je het ook bekijkt, het goede nieuws is dat goud momenteel zo'n beetje het goedkoopste is wat er te krijgen valt. Het is immers het enige financiële product dat niet afhankelijk is van de kredietwaardigheid van iets of iemand anders. Dus ik zou maar snel profiteren van de huidige, lage prijs en meer goud kopen. Ik doe dat in elk geval wel.
De goudprijs kan overigens best nog wel eens diep omlaagduiken, maar de trend is zondermeer omhoog. Aan prijsschommelingen die het gevolg zijn van het nieuws van de dag, schenk ik geen aandacht. In de komende paar jaar gaat de goudprijs gegarandeerd door het plafond.

Het is de moeite waard even een blik te werpen op de voorpagina van de New York Times van 6 maart 1933 om een indruk te krijgen van hoe de wereld er voorstond, drie dagen nadat Franklin D. Roosevelt het Witte Huis had betrokken.
Met grote koppen bracht de krant dat FDR alle banken in de VS had gesloten - met een beroep op de 'Trading with Enemies Act' - en al het goud in privébezit had geconfisqueerd. Van links naar rechts lazen de koppen: Hitler wint een meerderheid in de Reichsdag; Japanners rukken op in zware gevechten; China sluit de Muur; Dollar wordt vervangen door lokale tegoedbonnen; Mensen die goud achterhouden gaan de gevangenis in.

Dan is de wereld die Obama als president aantreft toch een stuk vriendelijker. De liberale, economische orde is nog intact, zij het wat rafelig aan de randen. Kapitaal en schepen bewegen in alle vrijheid. Noord-Amerika en Europa spreken dezelfde politieke taal en China heeft zich totnogtoe een betrouwbare steunpilaar betoond van de internationale gemeenschap.

Maar ook in 1931 had de wereld nog best een aangename verblijfplaats geleken. Het is in de tweede fase van een depressie, dat de ergste dingen gebeuren.

Roosevelt nam een land over, waarvan de economische infrastructuur het volledig had begeven. De New Yorkse Effectenbeurs en de Termijnmarkt van Chicago hadden de deuren gesloten. In 32 staten waren alle banken dicht. In Texas mocht per dag niet meer worden opgenomen dan $10.

Slechts enkele staten konden nog geld lenen op de obligatiemarkt. In Illinois en de meeste zuidelijke staten kregen leerkrachten geen salaris meer uitbetaald. Scholen bleven maandenlang gesloten. Een leger van 25.000 uitgehongerde oorlogsveteranen bivakkeerde recht tegenover het Congresgebouw en werd door de cavallerie met de blanke sabel uit elkaar geslagen - aangevoerd door majoor George Patton.

Gewapende boeren, die opriepen tot Revolutie, hadden het beleg geslagen rond een reeks van steden in de prairiestaten. Het Capitool van Nebraska werd bestormd door een razende menigte. De goeverneur van Minnesota wierf alleen communisten voor de staatsmilitie. Deurwaarders die probeerden mensen uit hun huizen te zetten werden neergeschoten. Meer dan 100.000 New Yorkers gaven zich op om in de Sovjet Unie te gaan werken, toen Moskou advertenties plaatste voor 6000 geschoolde arbeidskrachten.

We zijn vergeten, dat Amerika maar net aan een algemene revolte ontsnapte. Eleanor Roosevelt was bang dat het land reddeloos verloren was. Maar haar man behield het vertrouwen. Hij wist de volkswoede te kanaliseren tegen het gehate Wall Street en haalde zo de angel eruit. 'De praktijken van de gewetenloze geldwisselaars staan terecht voor het hof van de publieke opinie,' zei hij aan het begin van zijn presidentschap.

De Fed was in die tijd vooral een hoop ideologische ballast. Onder druk van het Congres begon zij halverwege 1932 schoorvoetend staatsschuld op te kopen om de geldvoorraad te verruimen, maar later krabbelde ze weer terug en verloor zichzelf in genante zelfrechtvaardiging. Een derde van de stimuleringsfondsen in de 'Reconstruction Finance Corporation' van ex-president Hoover bleken verduisterd.

In de huidige tijd schort het bepaald niet aan verbeeldingskracht bij de Amerikaanse overheidsinstellingen, ook al mag George Soros het crisisbeleid van het Ministerie van Financiën dan als 'hapsnap en inconsistent' bestempelen.

De dubbele turbo-injectie van fiscale en monetaire stimuleringsmaatregelen had een enorme omvang. In korte tijd heeft de Fed de rente tot 0% verlaagd. Nu is ze bezig op een industriële schaal geld uit het niets tevoorschijn te toveren. Ze koopt daar $600 miljard aan hypotheekobligaties van om de rente van woninghypotheken omlaag te drukken en de bedrijfsobligatiemarkt overeind te houden. Zo hoopt ze te voorkomen dat bedrijven massaal kopje onder zullen gaan.
Ben Bernanke, een Depressie-verslaafde, neemt de ene maatregel na de andere met een messiaanse uitstraling van zekerheid. De vloedgolf aan nieuw geld moet ervoor zorgen dat Amerika in de komende 18 maanden de opeenvolging van rampen bespaard blijft die zich in de periode tussen eind 1931 en begin 1933 voordeed.

Maar het is uitstel van executie, want het onderliggende probleem wordt er niet mee opgelost. Dat bestaat erin, dat de Westerse wereld verslaafd is aan goedkoop krediet, gefinancierd met steeds weer nieuwe leningen, zoals in een 'Ponzi scheme' (pyramidespel). De dag van de afrekening is telkens doorgeschoven met bij elke crash steeds extremere monetaire trucs om de zaak draaiende te houden, maar uiteindelijk ten koste van toekomstige welvaart.

Het schip weer recht krijgen wordt een uiterst omzichtige operatie. Daartoe zullen de Centrale Banken zich weer los moeten zien te maken uit hun verstrengeling met de obligatiemarkten, zonder er in 2010 of 2011 een volledige ineenstorting van te veroorzaken. Overheden zullen jaar op jaar hun route moeten uitstippelen en zich daar met een puriteinse zelfdiscipline aan vast moeten houden.

Voor Barack Obama zal dit de barre test zijn van zijn staatsmanschap.

Waarover iedereen verontwaardigd zou moeten zijn, is de kortzichtigheid en arrogantie van deze economen en van de politici die geneigd zijn naar hen te luisteren. Een 'bad bank' is vanuit het perspectief van de belastingbetaler een bodemloze put en een schijn-'oplossing' voor de huidige problemen, omdat daarmee een groot deel van alle onverantwoorde risico's die de geldmanagers in hun blinde jacht naar steeds hogere bonussen zijn aangegaan, afgewenteld wordt op ons, de belastingbetalers en uiteindelijk zelfs op onze kinderen.

Wat iedereen nu van de politiek zou moeten eisen, is de oprichting van een 'good bank', een financiële instelling met de soliditeit van de vroegere Rijkspostspaarbank (Nee maar!). Staatssteun aan insolvabele banken is een gebed zonder end. Elke keer komen er nieuwe lijken uit de kast rollen, omdat de steunmaatregelen voorkomen dat banken hun 'toxic waste' een marktconforme waarde toekennen en afschrijven. Als zij dat zouden doen, zou namelijk blijken dat zij in feite failliet zijn.
ING bijvoorbeeld, waarvan de slotkoers op 23 jan. naar € 5,276 kelderde (laagste dagkoers € 4,76), zou nog een kredietportefeuille hebben van € 80 miljard aan slechte leningen. De beurswaarde van ING bedraagt nog slechts € 11,37 miljard en daarmee is ING technisch failliet. Als de waarde van de beleggingen minder zou zijn dan '85¢ on the dollar' - en onder de huidige marktomstandigheden kan het niet anders, of hij is veel lager - kunnen ze de tent feitelijk sluiten.

Dat is ook precies wat er zou moeten gebeuren. Oninbare vorderingen en beleggingsverliezen moeten worden afgeschreven, insolvabele banken moeten failleren en de incompetente bankmanagers moeten de laan uitgestuurd worden, zonder dat de verliezen op de belastingbetaler worden afgewenteld.
De overheid kan zorgen, dat nog levensvatbare onderdelen worden overgenomen door een 'good bank', zodat niet al het gewone personeel op straat komt te staan en de spaartegoeden van burgers gewaarborgd blijven.
In de VS handelt de FDIC (Federal Deposit Insurance Corporation) dit soort zaken af: een faillerende bank wordt op een vrijdag gesloten en op maandag hebben de rekeninghouders via een andere bank weer toegang tot hun tegoeden. Aandeelhouders, investeerders en speculanten hebben het nakijken.

Ik vrees echter, dat het misplaatste enthousiasme voor 'bad banks' in de politieke arena de overhand zal krijgen. Dat zal dus betekenen dat overheden en centrale banken onwaarschijnlijk hoge bedragen aan belastinggeld in zombiebanken blijven pompen en hen, ondanks aanhoudende verliezen, gaan verplichten kredieten te verstrekken om de economie te stimuleren.
Wat economen en politici daarbij echter over het hoofd zien, is dat het tij is gekeerd. Door de instorting van de beurzen hebben consumenten wereldwijd grote verliezen geleden - in Nederland verdampte in 2008 € 200 miljard (bron: CBS); de overwaarde van huizen vertoont een dalende lijn; de dekkingsgraad van pensioenfondsen laat een tekort zien en de industriële productie neemt af. De consument is daardoor en door onzekerheid over de werkgelegenheid voorzichtiger geworden en stelt grote aankopen op krediet (huizen, auto's) zoveel mogelijk uit. Dat belooft wereldwijd barre tijden voor de handel en industrie en voor de detailhandel. De behoefte aan nieuw krediet, zowel particulier als voor investeringen, zal daardoor nog verder afnemen.
Is dat een omgeving, waarin banken kunnen gedijen? Hoe gaan de gekortwiekte banken überhaupt winst maken, laat staan een overwinst, waarvan ze hun schulden aan de staat kunnen aflossen?

In een neergaande economie staan ook de overheidsfinanciën onder druk. Enerzijds bestaat de neiging belastingen te verlagen - in het VK werd de vat (btw), ondanks een stijgend begrotingstekort, voor kerstmis verlaagd van 17,5% naar 15%, in NL ging de voorgenomen btw-verhoging niet door (en overweegt het kabinet voor de bouw het lage tarief in te voeren), anderzijds daalt het BNP en daarmee ook de belastingopbrengsten en stijgen de uitgaven: ww-uitkeringen, stimuleringsprojecten, rentebetalingen op een oplopende staatsschuld.
Ook in dat opzicht zou de oprichting van een 'bad bank' getuigen van inconsistent beleid. Ten koste van vele tientallen miljarden - wereldwijd biljoenen dollars - proberen overheden insolvabele banken op de been te houden, zonder te weten welke risico's ze daarbij lopen, zelfs niet bij benadering. Tegelijk leggen ze de banken een streng regime op en verplichten hen kredieten te verstrekken aan particulieren en bedrijven die kopschuw zijn geworden om meer schulden te maken, of investeringen te doen in de context van een krimpende economie. Dat is, zoals de Engelsen zeggen, duwen met een touwtje, of zoals wij zeggen: goed geld naar kwaad geld gooien.

Ik roep de NL politiek op zich te verzetten tegen elke poging om in Nederland een 'bad bank' op te richten. In plaats daarvan moet er een 'good bank' van de grond komen die levensvatbare onderdelen van de zombiebanken kan overnemen voor een reële prijs. Practisch gezien, zou de regering de toch al genationaliseerde ABN Amro daarvoor als groeikern kunnen inzetten.
Als deze aanpak in strijd is met Europese regelgeving, moet de NL politiek de moed hebben om die regels aan zijn laars te lappen. Andere lidstaten zijn immers ook al ver in overtreding van het Verdrag van Maastricht en de hoogte van hun staatsschulden (max. 60% van het BNP) en van hun begrotingstekorten (max. 3%) zullen in de komende jaren alleen nog maar toenemen. Van de Europese politiek hebben wij niets te verwachten. Europese politici zijn voor het merendeel intelligente mensen met voor het merendeel de beste bedoelingen, maar collectief gedragen zij zich als lemmingen. Houd dat in gedachte als je in juni naar de stembus gaat.

>> Het is betaaldag voor de broeiende hoop verzekeringspolissen voor bedrijfsschulden, 'Credit Default Swaps' - CDS ¹) geheten, waarover ik al eerder schreef, dat die nóg een mogelijke doodssteek konden betekenen voor de financiële markten.
In de komende drie weken zouden er honderden miljarden dollars moeten worden uitgekeerd - althans, die zullen worden opgeëist - om de verliezen te dekken ten gevolge van het failleren of onvermogen tot schuldaflossing van Fannie Mae, Freddie Mac, Lehman en Washington Mutual. Sandy Chen, de analist bij Panmure, die eerdere 'credit-crunch' ongelukken ruim tevoren zag aankomen, schat dat alleen al de uitbetalingen op de gekelderde Lehman-obligaties tegen de US$ 350 miljard kunnen lopen.
Het probleem hiermee is, dat er tegenover elke begunstigde iemand is die borgstaat - nl. degeen die de CDS-verzekering heeft uitgeschreven - en die moet nu op zoek naar cash. De markt voor CDS's was grotendeels ongereguleerd en de grote angst in de markt is, dat er bedrijven bij zullen zitten die over onvoldoende kapitaal beschikken en van de ene dag op de andere onder hun schulden zullen bezwijken als de claims eenmaal zijn ingediend.
Dat zou weer een klap betekenen voor de instellingen die nu nog verwachten geld te vangen voor hun CDS-contracten en ook schade berokkenen aan derden die anderszins afhankelijk zijn van de failliete bedrijven.
De belangrijkste reden voor de huidige angst is dat de CDS-markt zó ondoorzichtig is, dat het onmogelijk is om bij voorbaat te weten, wie er met een radioactieve baby op schoot zitten.
Deze gigantische CDS-gifbelt heeft er in de afgelopen weken toe bijgedragen, dat de geldmarkt volledig tot stilstand kwam en dat alle banken en financiële instellingen de neiging hebben op hun geld te blijven zitten - gewoon, omdat er niemand is die weet waar de klappen tijdens het CDS-veilingseizoen gaan vallen.
Dát is mede een reden, waarom we beslist geen wonderen mogen verwachten van de 'US$700-billion-bank-bailout' ('No bank will be left behind'), ook al mogen we even opgelucht ademhalen bij het feit dat het voorstel nu de eerste horde van het Congres genomen heeft. Het financiële klimaat blijft onverminderd stormachtig en onvoorstelbaar onvoorspelbaar. <<

Intussen zal er nu wel weer flink worden gegokt op wie er in deze CDS-maelstroom ²) ten onder zullen gaan. Iemand, die daar een CDS-contract voor wil afsluiten?
Iemand?

¹) Wat een CDS is en hoe gigantisch de omvang van de uitstaande contracten en de daaraan verbonden risico's, wordt in dit artikel duidelijk toegelicht. Als bijv. slechts 5% van alle CDS-verplichtingen niet kan worden nagekomen - en het ziet ernaar uit, dat het veel meer zal zijn, gaat het al om een bedrag, waar Paulsons bailout-plan vier keer in past.
Een volgend artikel geeft een duidelijk beeld van de invloed van de CDS-verplichtingen van AIG op de onverwacht snelle ondergang van dit grootste verzekeringsbedrijf ter wereld.

²) In een even uitvoerig als verontrustend artikel, 'Weapons of Financial Mass Destruction', geeft Gary Dorsch op 'Goldseek' inzicht in de wederzijdse verplichtingen en risico's van alle financiële instellingen ter wereld ten gevolge van de CDS-tijdbom. Daarnaast laat hij zien dat renteverlagingen door centrale banken niet tot de beoogde verlaging leidt van de hoge interbancaire rente en tenslotte noemt hij een derde belangrijke, misschien wel dé belangrijkste oorzaak van de ondanks alle overheidsmaatregelen onstuitbare instorting van de beurskoersen en de wereldhandel: de afwikkeling van de 'carry trade' in Japanse yen.
Japanse beleggers op zoek naar een hoger rendement hebben in de afgelopen acht jaar hun (geleende) yens omgewisseld in US-dollars en daarmee belegd in hoogrenderende leningen aan geïndustrialiseerde landen, maar vooral aan opkomende markten, zoals Brazilië. In totaal gaat het om een bedrag van US$ 6.5 biljoen. Westerse investeringsbanken en hedge funds hebben het kunstje afgekeken en hebben ook yens geleend (¼ tot ½% rente) tot een waarde van US$ 1.2 biljoen. Door de kredietcrisis stijgt de koers van de yen tgo. de US-dollar en dat betekent, dat de opbrengst van de investeringen in US-dollars (gedeeltelijk) teniet worden gedaan door koersverliezen. We zien daardoor momenteel een aanzwellende uittocht van Japanse beleggers en hedge funds uit alle markten.
Gevolgen: De yen gaat steeds harder stijgen, want om hun leningen af te lossen, moeten de investeerders massaal yens kopen. Op de beurzen, ook die in opkomende markten, worden aandelen massaal gedumpt en de valuta van de getroffen landen zakken in, terwijl het prijsniveau van voedsel en consumptiegoederen stijgt en de oververhitte huizenmarkt afkoelt. Een plotselinge onttrekking van potentieel US$ 7.7 biljoen aan de wereldeconomie, in combinatie met de gevolgen van de kredietcrisis en de tikkende CDS-tijdbom, veroorzaakt een financiële vloedgolf waar de bezweringspogingen van alle centrale banken bij elkaar het onherroepelijk tegen moeten afleggen.

Toevoeging 11 oktober 2008
Credit Default Swaps op Lehman en GM (General Motors)
De afrekening van de CDS's op Lehman gaven de beurskoersen afgelopen week een extra dreun omlaag. Verkopers van CDS-bescherming op het failliete Lehman Bros Holdings Inc. moeten 91,375 cent per US-dollar betalen om de contracten af te wikkelen, goed voor de omvangrijkste afrekening ooit in deze US$ 55,000 miljard grote markt. De veiling van de swaps kan, volgens Andrea Cicione, marktstrateeg van BNP Paribas SA in Londen, leiden tot een totaal van US$ 270 miljard aan uitbetalingen.
Meer dan 350 banken en investeerders (waaronder Pimco, Citadel en AIG) hebben zich aangemeld om de CDS's op Lehman af te rekenen. Er is geen hond die weet wie precies wát op zijn bord krijgt, omdat er geen centrale registratie of beurs voor bestaat en er niet centraal over wordt gerapporteerd. Totnogtoe ziet het er niet naar uit, dat er een instelling zal omvallen, maar het is goed mogelijk dat sommige partijen bezittingen moeten verkopen om aan hun verplichtingen te kunnen voldoen. De ontknoping volgt op 21 oktober. Misschien keert het vertrouwen op de geldmarkt dan weer enigszins terug, tenzij er nu slachtoffers vallen waardoor er nieuwe draaikolken van 'counterparty risk' ontstaan.
Ter vergelijking: de afrekening van de Lehman-swaps bedraagt US$ 270 miljard. Ook GM loopt momenteel grote kans failliet te gaan. Op GM zijn CDS-contracten (weddenschappen) afgesloten tot een totaal van meer dan US$ 1 biljoen.

Het is voor banken en hedgefunds gebruikelijk en voorzover ik weet nog steeds legitiem om slechte risico's onder te brengen in aparte bedrijven, zg. SIV's (structured investment vehicles), om ze zo 'off balance' te houden en dus in feite onzichtbaar te maken. Pas als een SIV of hedgefund door grote verliezen in de problemen komt, staat de bank garant voor de schulden en neemt de posten op de balans. Pas dan worden ze zichtbaar.
Daarnaast hebben banken de mogelijkheid de waarde van hun beleggingen zelf vast te stellen. Daartoe worden binnen het nieuwe, internationale boekhoudsysteem IFRS drie categorieën ('tiers') onderscheiden:

• Tier 1: marked-to-market
  liquide stukken, waarvan de markt de waarde bepaalt.
• Tier 2: marked-to-model
  stukken waar weinig in wordt gehandeld, waarvan de waarde met een marge bekend is en waarvan de actuele waarde wordt vastgesteld m.b.v. computermodellen (algorithmes). Dit laat een zekere ruimte voor overwaardering, nog afgezien van de mogelijkheid dat algorithmes gebaseerd zijn op foute vooronderstellingen, zoals (Fitch) de aanname dat huizenprijzen altijd zullen blijven stijgen en dalingen alleen lokaal kunnen voorkomen, nooit 'countrywide'.
• Tier 3: marked-to-management
  incourante stukken, die niet of nauwelijks worden verhandeld en die de bank zelf een waarde toekent. Daarom wordt Tier 3 ook wel 'marked-to-fantasy' genoemd. Eén van de oorzaken van de kredietcrisis is dat banken en hedgefunds MBS's, CMBS's en CDO's hebben gekocht met een AAA-rating van Fitch, Moody's of S&P, die door de instorting van de vastgoed- en kredietmarkt geen handelswaarde meer hebben. De banken verborgen deze Tier-3-stukken in SIV's en hielden zo hun balansen schijnbaar op orde.

Het is zeker niet ondenkbaar, dat de Fortis-top van deze mogelijkheden gebruik heeft gemaakt om de grote risico's buiten beeld *) te houden op het moment dat de ambtenaren van Bos de boeken doornamen. In dat geval is Bos er ingeluisd en de ABN-A erbij. Wat zal de Fortis-top gegnuifd hebben, toen zij Bos' toestemming voor de overname zwart-op-wit kregen. Champagne!
Bos' erkenning van zijn twijfels over de oprechtheid van de Fortis-top zal ongetwijfeld leiden tot een onderzoek. Zou daaruit blijken dat er opzettelijk gerommeld is, dan kunnen Votron en Maurice graaf Lippens beter voor onbepaalde tijd een werkbezoek brengen aan bijv. Noord-Korea, anders ziet de toekomst er somber voor hen uit.

*) Volgens een bericht in de Vk hebben de Fortis-bobo's Bos inderdaad een geintje geflikt. Een 'geheim' investeringsfonds, Scaldis, gevestigd op de Kanaaleilanden, was buiten de boeken gehouden en dook pas eind 2007 op de Fortis-balans op. Het gaat om kredieten tot een bedrag van € 18 miljard, waar Fortis, naar voorlopige schattingen, tenminste een half miljard op zal moeten afschrijven.
Overigens had ABN-A in aug. 2007 ook risicoportefeuilles buiten de balans staan, zelfs voor een aanzienlijk hoger bedrag (US$ 103 miljard) dan Fortis.

Katja hoort dat en zegt tegen Gerard: "Voor 3 euro krijg je van mij een betalingsgarantie, voor het geval Gordon je niet betaalt als ie de weddenschap verliest."
Katja gaat bij Wendy langs en leent er van haar 7 euro bij voor het geval ze Gerard zou moeten uitbetalen en ze belooft Wendy 8 euro terug. Omdat ze gelooft dat Gordon wél zal betalen, verwacht ze niet dat ze zelf over de brug zal hoeven komen. Ze rekent erop dat ze er in totaal 2 euro beter van zal worden, ongeacht of Paul wint of verliest.
Een snel rekensommetje leert dat er nu een bedrag van 2+5+10+3+7 = 27 euro hangt op de uitslag van de paardenrace.
Vraag: Hoeveel is er in de paardenrace geïnvesteerd?
Antwoord:
50.000 euro door de eigenaar van het paard. Die hoopt dat zijn paard wint en hij zijn investering terugverdient en er genoeg aan overhoudt om nieuwe deals van te sluiten. Elke andere transactie is geen investering, maar gewoon gokken.

Als we nu naar de huizenmarkt kijken, blijkt de enige 'investeerder' degeen te zijn die een huis gekocht heeft. Al degenen die betrokken zijn bij de daaraan opgehangen, in feite onnodige bij-transacties, zijn puur gokkers.
Het is niet moeilijk te zien, dat de gezamenlijke waarde van de afgesloten weddenschappen al snel het bedrag van de investering kan overstijgen. Wie zijn de belanghebbenden bij deze weddenschappen? De huiseigenaren in ieder geval niet! Het zijn de dure jongens van de in nood verkerende zakenbanken, de 'hedge funds' en vergelijkbare ondernemingen. En let op! De 'bailout' van Paulson is uitsluitend voor die gokkers bedoeld en niet voor de huiseigenaren.
In het echte leven ligt het natuurlijk een ietsje ingewikkelder. De afgelopen 30 jaar kon iedereen zo'n beetje inzetten op alles wat los- en vastzat, te beginnen met de gemiddelde waarde van aandelenkoersen. Voor hetzelfde geld had je ook kunnen gokken op de temperatuur in Duindigt om 8 uur 's morgens.
Dus, als je iedereen hoort beweren dat deze crisis veroorzaakt wordt doordat de huizenmarkt aan het instorten is, ga daar dan niet voetstoots in mee. We zitten middenin een wereldwijd piramidespel, een 'Ponzi scheme' en dat heeft maar één uitkomst: een hoop mensen raakt een hele hoop geld kwijt. Wat er deze keer anders aan is, is dat het casino probeert de belastingbetalers voor de gokschulden te laten opdraaien.

Ook Nederlandse banken worden geplaagd door de internationale kredietcrisis en zijn terughoudender geworden in het verstrekken van hypotheken. Bovendien stijgt de hypotheekrente, waardoor potentiële kopers op hetzelfde inkomen minder kunnen lenen dan een jaar geleden.
De gemiddelde huizenprijs in Nederland stijgt nog wel (krap 3% t.o.v. 2007), maar als het aantal onverkochte huizen toeneemt, heeft dat een negatief prijseffect. In de tweede helft van 2008 zou zodoende een omslagpunt bereikt kunnen worden, waarna ook in Nederland de gemiddelde huizenprijs gaat dalen. In veel landen van de EU is dat al het geval, in de Oostbloklanden, die in en na 2005 tot de Unie zijn toegetreden en in de zg. PIGS-landen (Portugal, Italië, Griekenland en Spanje), waar de huizenprijzen momenteel een duikvlucht maken, evenals in Ierland en het VK.

Als de huizenprijzen hier ook gaan dalen, heeft dat grote gevolgen voor de economie. Bouwbedrijven zien de waarde van hun verkoopvoorraad kelderen en krijgen problemen met de financiering van nieuwe projecten en met hun kasstroom - hogere kosten door duurdere olie (bouwmaterialen en transportkosten). Zij moeten bezittingen verkopen, bezuinigen en personeel ontslaan en een aantal van hen redt het niet en gaat failliet. Overheden ondervinden ook de gevolgen van de daling, doordat zij minder inkomsten hebben - overdrachtbelasting, leges en btw. Op termijn komen daar lagere opbengsten van de OZB bovenop. Het is de vraag of de politiek de geplaagde huizenbezitter een tariefsverhoging zal opleggen.

Aanvulling 22 september 2008
Huizenverkoop in eerste 8 maanden 8,6% lager dan vorig jaar.

Aanvulling 9 oktober 2008
De cijfers over het derde kwartaal laten een voortgaande neergang in de huizenverkoop zien. Wat in deze cijfers echter nog niet verwerkt is, zijn de twee Zwarte Maandagen op de beurs van begin oktober, waardoor de huizenverkoop in twee weken tijd nagenoeg tot stilstand lijkt te komen. Kopers wachten af tot het stof is neergedaald en duidelijk wordt welke kant de hypotheekrente opgaat en of de noodmaatregelen van overheden en centrale banken verandering brengen in de onwil en het onvermogen van banken om geld uit te lenen.
Een gecoördineerde renteverlaging van een half procent wereldwijd en directe deelname in banken door diverse overheden door injecties van honderden miljarden hebben echter een prijs: deze stijging van de geldhoeveelheid jaagt de overheidsschuld op en de inflatie aan. De oorzaak van de kredietcrisis is juist dat er teveel schulden zijn die niet worden gedekt door onderliggende waarden. Het lijkt onwaarschijnlijk dat die oorzaak wordt weggenomen door het uit het niets creëren van nóg meer ongedekte schuld. De "National Debt Clock" op Times Square heeft sinds vandaag te weinig posities om de de Amerikaanse staatsschuld te kunnen weergeven. Die is nu gestegen tot boven de US$ 10 biljoen. Het probleem kan voorlopig worden omzeild door het $-teken kleiner te maken en in er in hetzelfde vakje een "1" bij te frommelen. $ommigen vinden dat $ymbolisch voor de benarde $ituatie, waarin de Amerikaanse economie verkeert.
De enige dekking voor deze schuld- en geldcreatie is de toekomstige verdiencapaciteit en extra belastbaarheid van de Westerse belastingbetalers en die nemen door de teruggang van de wereldeconomie en de stijgende werkloosheid juist aanzienlijk af.

De economieën van de UK en Ierland (dat in juni bij referendum het Verdrag van Lissabon 'en passant' naar de prullenbak verwees) staan aan het begin van een vergelijkbare duikvlucht en op het Europese vasteland kampen de zg. Club Med-landen, van Portugal tot en met Griekenland met de gevolgen van een instortende vastgoedmarkt, evenals de recent tot de Unie toegetreden vroegere Oostbloklanden. Meneer Trichet van de ECB was niet blij met het laatste Europese inflatiecijfer van gemiddeld 4% op jaarbasis en heeft deze week de rente opgetrokken naar 4,25%, tot grote woede van de zojuist vermelde Eurolanden. Die kunnen een renteverhoging, hoe bescheiden ook (een kwart procent), op dit moment helemaal niet gebruiken. Frankrijk is per 1 juli voorzitter van de EU geworden en Sarkozy laat zich er allesbehalve diplomatiek over uit, evenals zijn Italiaanse collega Berlusconi. Ik verwacht na de vakantieperiode grote hommeles in de Eurotent, zowel over het Ierse 'nee', als over het rentebeleid van de ECB.

Ondanks dat de voortekenen van de naderende economische malaise - onvermijdelijk bij een dergelijke olieprijs - al zo'n beetje de hele wand bedekken, blijft het gros van de economen en de beursgoeroes nog steeds van een opleving uitgaan, want in Azië (Japan niet meegerekend) gaat 't geweldig. Volslagen nonsens. Zimbabwe uitgezonderd, is de inflatie (duurdere olie, duurder voedsel, hogere grondstofprijzen) nergens zo hoog als in Azië. China heeft vorige week een contract gesloten met Australië voor de levering van ijzererts en gaat er vanaf nu bijna het dubbele voor betalen. Die prijsverhogingen krijgt ook de Europese consument voor z'n kiezen bij de aanschaf van Chinese producten, de tijden van altijd maar dalende prijzen voor electronica en namaak merkartikelen is voorbij, voorgoed.
Ook de politieke kabouters, de bestuurders op gemeenteniveau, hebben blijkbaar nog niet door dat allerlei bouw- en ontwikkelingsplannen nooit zullen starten en dat lopende projecten de kans lopen te stranden, zowel door de als een raket stijgende kosten - de olieprijs werkt in alles door, als door de kredietcrisis, waardoor ook de lagere overheden direct en indirect getroffen zullen worden. Niet alleen voor particulieren wordt geld lenen duurder en doordat de banken - zoals Fortis - hun balansen met de dag zien verslechteren, is er gewoon geen geld (krediet) meer beschikbaar.
Neem Amsterdam, *) het debakel van de Noordzuidlijn doet een steeds grotere aanslag op het totale budget, met daar bovenop een groot verlies aan inkomsten door uitval van de Afval Energie Centrale. De mooie (?) plannen om de Zuidas te ontwikkelen sterven een niet al te zachte dood - de banken lopen ervan weg, IJburg, een financiële ramp, leegstaande kantoren, budgetoverschrijding bij de renovatie van het Stedelijk Museum. Amsterdam stevent rechtstreeks op een bankroet af en de verantwoordelijke wethouders lijken er in hun grootheidswaan alles aan te doen om de financiële put zo diep mogelijk te maken. Ze zijn zo gefocust op "hun" projecten, dat ze absoluut geen oog hebben voor wat ons allemaal boven het hoofd hangt en binnen een paar jaar de harde werkelijkheid zal zijn.

Aanvulling 18 maart 2009
Amsterdam stopt groot aantal bouwprojecten - Besparing nodig van €200 miljoen.

Ook grote projectontwikkelaars willen nog van geen ophouden weten. Getuige een artikel in het Parool, staan baggerbedrijf Van Oord en ingenieursbureau Royal Haskoning, die samen het 'Palmeiland' voor de kust van Dubai hebben gerealiseerd, te popelen om 3 km uit de Hollandse kust een zandbank van 250 km² op te werpen tot 4m boven de (huidige?) zeespiegel. In 25 jaar kan het er liggen, zeggen ze, en het hoeft de belastingbetaler geen cent te kosten. Waar hebben wij dat meer gehoord? Voor 30 miljard euro extra leggen ze er ook nog een tweede Schiphol bij aan.

Nu begrijpen we natuurlijk best, dat de directies van Van Oord en Royal Haskoning ruim vóór de voltooiing van het Palmeiland op zoek gaan naar een volgend megaproject om de continuïteit van hun bedrijven te waarborgen, maar de timing had nauwelijks slechter kunnen zijn, want wie gaat zo'n project in de huidige 'credit crunch' financieren?
Europese banken hebben er geen geld voor en schrikken al terug voor 't graven van een putje van tien kilometer in de Amsterdamse prut, of een luxe dakje over een stukje ringweg. De enigen die mogelijk geld willen steken in onze tweede duinenrij zouden 'souvereign wealth funds' kunnen zijn uit Azië: Arabieren, of Chinezen, maar die vragen wel zo'n 10% of meer rendement en de Arabieren haken af, zodra de blonde pruik van Wilders boven de duintoppen uitblinkt.
Een overheid die ten koste van ettelijke miljarden een direct over de grens doodlopende Betuwelijn heeft laten aanleggen, de hogesnelheidslijn nog steeds niet op tempo heeft kunnen krijgen en de Joint Strike Fighter nog steeds niet van de grond en die windmolenparken in zee zelfs nu nog economisch verantwoord acht, enz., zou best wel eens met zo'n stoutmoedig eilandplan aan de haal kunnen gaan. Stel nu eens dat Balkenende V of VI dit plan door de Kamer zou weten te krijgen en dat Van Oord in 2012 z'n eerste pijpleiding kan aanleggen, dan valt toch nu al te voorspellen dat het een stratenmakers-op-zee-drama wordt en dat ons nageslacht bij een gestaag stijgende zeespiegel tot ver in de 22e eeuw de schuld aan de Chinezen nog aan 't aflossen zal zijn.

Intussen zijn er ook directies die de bui wél zien hangen. Terwijl Berlusconi's nationale trots 'Alitalia' 1 miljoen euro per dag verlies draait en in Amerika de grote luchtvaartmaatschappijen moedeloos de vleugels inklappen, boekt Air France/KLM nog steeds winst. Toch begrijpt de directie dat dat niet heel lang meer kan duren. Nog niet zolang geleden bedroegen de kosten voor brandstof 15% van het totaal, nu al 30-40% en de olieprijs stijgt maar door. Nu met het extra effect van de 'instaptax' erbij, wordt het in de niet zo verre toekomst ook voor Air France/KLM 'over en sluiten'. Daarom zoekt de directie het niet langer hoog in de lucht, maar laag bij de grond en stapt volgens een artikel in de Telegraaf in de wondere wereld van de hogesnelheidslijn. Dat is slim, want kerosine is duur en stroom relatief goedkoop en één HSL-bestuurder is aanzienlijk goedkoper dan een piloot, laat staan twee piloten.
Even doordenkend kunnen we stellen, dat de tijd van goedkope vliegvakanties voorbij is en dat vliegen net als vroeger weer het exclusieve recht wordt van de rijken op deze aarde. Over een paar jaar gaat het gros van de vakantiegangers noodgedwongen weer met de trein. Op de lange afstand wordt de HSL het goedkoopste massavervoermiddel. Vliegen heeft z'n beste tijd gehad. Geloof je het niet? We spreken elkaar weer in de zomer van 2010. Van een tweede Schiphol in zee zal het zeker nooit komen. Die 30 miljard euro extra kunnen Van Oord en Royal Haskoning in ieder geval op hun buik schrijven.

Nagekomen bericht:
Vliegtuigbouwer Boeing loopt intussen nog met 't hoofd in de wolken. Die denkt dat het vliegverkeer de komende 20 jaar nog spectaculair blijft groeien, vooral in Oost-Azië, en dat de hoge olieprijs daarop nauwelijks een remmende invloed zal hebben.
Misschien kopen de Chinezen de vliegtuigen die de bankroete Amerikaanse luchtvaartmaatschappijen nu in de mottenballen doen binnenkort voor een zacht prijsje op. Nieuwe vliegtuigen hebben ze dan niet nodig, dus waar de Boeingdirectie zijn prognose vandaan haalt is mij een raadsel. Maar als je hun voorspelling geloofwaardiger vindt, dan allerlei doemverhalen, koop dan vooral Boeingaandelen...

*) 'Door kredietcrisis vervallen grote bouwprojecten', projectontwikkelaar Rudy Stroink in de Vk van 25 sept. 2008, met een portefeuille van 2 mld euro één van de grootste projectontwikkelaars (TCN, Utrecht) van Nederland.
Enkele relevante passages uit dit artikel:

• Rudy gaat stevig snoeien in zijn bedrijfsactiviteiten. Door de kredietcrisis krijgt hij nauwelijks geld meer los bij de banken. Veel van zijn plannen kunnen daardoor niet doorgaan.
• Het gaat heel slecht in de vastgoedmarkt. De banken geven bijna geen nieuwe leningen meer. Veel Duitse banken zijn weg, net als de Amerikanen en de Ieren. Friesland Bank doet even geen vastgoed meer. Als de banken al leningen geven, willen ze veel hogere rentes hebben, tot 2% boven de geldmarktrente.
• Iedereen in de vastgoedmarkt houdt elkaar vast. Je mag vooral niet zeggen dat het slecht gaat. Het komt m.i. helemaal niet goed, want er is veel minder vraag naar kantoren of andere gebouwen. Het incestueuze systeem van projectontwikkelaars, bouwers, financiers en gemeenten nekt zich nu. We maken prachtige sommetjes, maar niemand vraagt zich af of we nóg een winkelcentrum nodig hebben, of nog meer huisjes met tuinen.
• Het verval is aan het begin van dit jaar ingezet en sindsdien is het alleen maar erger geworden. Financieringsaanbiedingen worden ingetrokken en de helft van mijn relaties in de bankwereld is weg. Afgevloeid, opgedoekt, of niet van plan mij te woord te staan.
• Vorig jaar was de wereld totaal anders. Er heeft een tsunami van cash over de wereld gespoeld. Die valt weg en tegelijkertijd lopen de bouwkosten hoog op, omdat de Chinezen alle gipsplaten opkopen.
• Ons bedrijf krimpt. Van de 60 projecten hebben we er 10 stopgezet. Daar hebben we jaren aan gewerkt, er miljoenen ingestoken, maar we zijn tot de conclusie gekomen dat die nooit van de grond zullen komen.
• Plannen die sneuvelen: De tunnel onder de Zuidas in Amsterdam gaat er echt niet komen. Op grote stukken van Schiphol wordt veel te veel gebouwd, en op stationslocaties. In Den Haag, Rotterdam en Utrecht hebben ze enorme plannen. Het is echt Lala-land. In Tilburg staat een halve Zuidas gepland. In Tilburg!
• Ondertussen staat 6 miljoen m² kantoren leeg. Er komt een moment dat de eigenaar van een leeg gebouw zover duikt met zijn prijs, dat huurders kiezen voor goedkoop en niet meer voor locatievoordelen van een duur kantoor bij het station.
• Het bizarre is dat volgens de boeken van de vastgoedbedrijven er niets aan de hand is. Volgens de huidige taxaties zal alle leegstand in Nederland worden opgelost. Dat is te gek voor woorden! Het Nederlandse vastgoed is zeker 10 tot 25% minder waard, dan waarvoor het in de boeken staat.

Mijn commentaar: We hebben hier in NL te maken met dezelfde zeepbel als elders, een bel die op het punt staat uiteen te spatten. Overgewaardeerd vastgoed, commercieel én residentieel, stijgende rentes en banken die niet meer kunnen of willen lenen. Projecten sterven in schoonheid, of gaan van de tekentafels zo de derde la in, omdat er eenvoudig geen geld meer voor is. Op de vastgoedmarkt wacht ons een grote consolidatie, lege kantoren blijven (voorlopig?) leeg. Bouwgeile wethouders van grote en minder grote steden zullen hun ambities terug moeten schroeven. Hun opgeblazen ego's staan bloot aan dezelfde deflatoire krachten als de luchtkastelen die hen voor ogen staan.
Eigenlijk hebben we voor ons toekomstig welzijn een ander type bestuurders nodig, mensen wie conservering ter harte gaat en die zich richten op de bevordering van kleinschaligheid, een omgeving met een menselijk gezicht en naar de menselijke maat.

Aanvulling 17 september 2008
- Alitalia
- Olympic Airways

Aanvulling 18 september 2008
- Alitalia

Aanvulling 22 september 2008
- Alitalia
Aanvulling 20 oktober 2008
- Schiphol

In een vorige post, 'The Paradox of Production' (26-03-2008), geeft hij een lucide exposé over een onderbelicht aspect van Peak Oil, het feit dat de ontwikkeling van grootschalige, alternatieve energie-opwekking zelf volledig afhankelijk is van een ruime beschikbaarheid van olie. Onze moderne samenleving draait met name op olie (en gas). Er is geen of nauwelijks restcapaciteit, de olieproductie zakt nu al elk jaar iets terug. Om alternatieve energiebronnen van de grond te krijgen en in het verlengde daarvan nieuwe infrastructuren te bouwen voor de toepassing van die nieuwe energievormen is niet alleen heel veel geld, maar ook heel veel extra energie (en grondstoffen) nodig, naast alles wat we nu al verbruiken. In die extra energievraag kan alleen worden voorzien door meer olie - want olie is onvervangbaar en onze hele technische infrastructuur is oliegeoriënteerd - en meer olie dan er nu wordt geproduceerd, is er niet.
We zien daarom nu al verschuivingen in toepassingen optreden om op het olieverbruik te besparen: voor de productie van elektriciteit worden steeds meer kolencentrales gebouwd en (nog) in mindere mate kernreactoren, windmolens en solar; voor transportdoeleinden schieten door de overheid gesubsidieerde ethanolfabrieken uit de grond en wordt van plantaardige olie biodiesel gemaakt en zelfs vliegtuigbrandstof. Het gebruik van stookolie voor de verwarming van huizen en gebouwen neemt af, aardgas wint aan populariteit en in nieuwbouw wordt, waar mogelijk, stadsverwarming (restwarmte) toegepast.

Alle alternatieve energiebronnen zijn - zelfs bij een olieprijs van US$100/per barrel - duurder in het gebruik dan olie. Overheidssubsidies op die alternatieven versluieren dat; maar er is nog een bijkomend nadeel: olie bevat per gewichtseenheid zóveel nuttige energie, bijv. 3x zoveel als steenkool, dat de vervanging van olieproducten door minder efficiënte brandstoffen de wereldeconomie eerder achteruit, dan vooruit helpt. En als de economie achteruitgaat, is er minder geld beschikbaar om te kunnen investeren.
En investeren zullen we moeten, want zoals Greer stelt:
Het probleem is dus niet alleen dat er in de naaste toekomst minder olie beschikbaar zal zijn dan nu, onze afhankelijkheid van olie is zo groot, dat we gedwongen zullen zijn onze hele sociale en technische infrastructuren te vervangen om een overstap naar minder geconcentreerde en schaarsere brandstoffen überhaupt mogelijk te maken: werktuigen, eindproducten, opleidingen, sociale structuren, de informatievoorziening en de plaatsen waar en hoe mensen wonen, alles moet ervoor worden aangepast. Het is dus niet een kwestie van de ene energiebron simpelweg vervangen door andere, het gaat om een gigantische operatie die alle aspecten van ons leven raakt.

Zo komen we ook bij de 'paradox van het productieproces': hoe harder we ons inspannen om kostbare alternatieven voor olie te vinden, te produceren en in gebruik te nemen, op hoe meer muren we stuiten. Meer inspanning vergt meer olie; die is er niet, dus gaat de olieprijs (nog) meer omhoog. Een hogere olieprijs maakt uiteindelijk alles duurder: grondstoffen, voedsel, transport; dat veroorzaakt inflatie, vermindering van koopkracht, die op zijn beurt het bedrijfsleven treft, de vastgoedmarkt, schulden, krediet en na de banken en speculanten uiteindelijk het monetaire (fiat) systeem (zie: Colin Campbell, ASPO Nieuwsbrief 479), dat berust op het paradigma van eeuwigdurende groei en expansie.
En hoemeer we ons inspannen in ons streven om onvervangbare olie (gedeeltelijk) te vervangen door iets anders dat minder efficiënt is, we zullen er steeds meer van moeten produceren om dat verschil in efficiency goed te maken. Een hoger verbruik van alternatieve brandstof, bijv. steenkool, leidt tot meer CO2-uitstoot, wat weinig hoop geeft voor het afstoppen van de klimaatverandering; de productie van brandstof uit voedingsgewassen, bijv. ethanol, leidt wereldwijd tot hogere voedselprijzen en tevens tot voedselschaarste en hongersnood.
En zoals al eerder gesteld, wie dacht dat het hier om een technisch probleem gaat, een in principe oplosbaar probleem, komt uiteindelijk bedrogen uit.

De enige mogelijkheid die Greer ziet om een tijdelijke energiebuffer aan te leggen om nieuwe ontwikkelingen op poten te zetten - hij gaat daar in zijn aansluitende post op in: "Net Energy and Jevons' Paradox" (2-04-2008) - is door besparing. Als er niet meer olie is, dan er nu op de markt gebracht kan worden en geleidelijk zelfs steeds iets minder, en je wilt wereldwijd tientallen kernreactoren bouwen, windparken aanleggen en nieuwe technieken opschalen, die nu nog in de kinderschoenen staan (zonnecellen, brandstofcellen, waterstof, enz.), dan zul je dat alleen kunnen bekostigen en runnen, als je kostbare olie die nu verspild wordt door consumptief gebruik, een andere bestemming geeft.
Deze keuze ligt politiek echter zo gevoelig, dat de nood bij de bevolking wel heel hoog moet oplopen en constant dreigend voelbaar moet zijn, wil de doorsnee consument er zijn en haar levensstandaard voor opgeven. Tegen de tijd dat het politieke tij misschien keert, is het te laat.
Intussen lanceert Roestvrijstalen Rita haar nieuwe beweging 'Trots op Nederland'. Zij wil de burger weer een stem geven door haar beleid te formuleren conform wat de burger wil. En wat wil die burger onder andere? Zesbaans wegen door het hele land, meer asfalt erbij dan er nu al ligt, geen files meer en lekker scheuren door 'de natuur'. Hahaha, de Rita-burger heeft het nog niet begrepen, of ... wil ie eigenlijk wel begrijpen wat er op ons afkomt?

Een klein aantal consumenten dat op de top van de huizenmarkt - eind 2005 - een huis kocht met een 'adjustable rate mortgage' (ARM - variabele-rentehypotheek), zonder aanbetaling, lijkt de laatste fase (aanvaarding) al bereikt te hebben. Hypotheekverstrekkers ontvangen steeds meer 'jingle mail' van huizenbezitters die zien dat de waarde van hun huis ver onder hun hypotheekschuld is gezakt en die de sleutels op de post doen en zelf met de noorderzon vertrekken. Dat brengt de hypotheekbanken in grote moeilijkheden: zij ontvangen geen termijnbetalingen meer en zien zich opgezadeld met een groeiende voorraad onverkoopbare huizen.
Doordat zij in de hoogtijdagen hun leningenportefeuille in verhandelbare pakketten - mortgage backed securities (MBS's), of collateral debt obligations (CDO's) - hebben verdeeld en doorverkocht aan Amerikaanse en internationale beleggers en hedgefondsen, maakten zij geld vrij om nog meer leningen te verstrekken. Die werden vervolgens ook weer doorverkocht, zodat er wereldwijd een steeds grotere financiële zeepbel ontstond, uiteindelijk afhankeljk van de bereidheid en het vermogen van Amerikaanse consumenten en bedrijven om de termijnen op hun schulden af te lossen.
Aanvankelijk liep dat fantastisch. Internationale banken, investeerders en pensioenfondsen kochten de alfabetsoep (ABS, MBS, CDO, CLO, enz.) in bulk op, omdat zij er meer rente op konden vangen, dan op staatsobligaties - de centrale banken houden de rente op staatspapier kunstmatig laag, lager zelfs dan de reële inflatiepercentages. Bovendien werden de stukken aangekocht met daartoe geleend geld, zodat er soms wel tot 80x meer ('leverage') gekocht kon worden dan uit eigen middelen mogelijk was geweest. Leningen werden gesloten in Japanse yen voor een prijs van nog geen ½% per jaar, de yens werden in dollars omgewisseld die werden belegd in waardepapier met een minstens tienvoudige opbrengst - de zgn. 'carry trade' (geschatte omvang US$1.4 biljoen). Dit was niet alleen een zeer lucratieve handel voor de betrokken banken, die miljarden verdienden met uit het niets gecreëerd, bijna gratis geld, het hield ook de koers van de Amerikaanse dollar op peil, omdat daar door deze derivatenhandel een kunstmatig grote vraag naar was.

Aan elke lening kleven risico's, zelfs de safeste debiteur kan in moeilijkheden raken en niet meer in staat zijn zijn verplichtingen na te komen. Maar ook daar dachten de financiële wizards van Wall Street een antwoord op gevonden te hebben: CDS's, 'credit-default swaps'. Als een debiteur in gebreke blijft, neemt de bank de verplichting over en betaalt aan de investeerder tegen inlevering van de stukken de hoofdsom en de resterende rente, ineens of in termijnen. Omdat de default-risico's in de euforie van de financiële 'boom' laag werden ingeschat - 1% of minder, waren de premies voor deze vorm van kapitaalverzekering ook laag. De vaststelling van het risico werd verzorgd door de 'rating agencies': S&P, Moody's en Fitch. Al in 2007 moesten die erkennen, dat hun rating-modellen gebaseerd waren op foute vooronderstellingen, nl. dat vastgoedprijzen over de brede linie altijd zouden blijven stijgen en dat een daling altijd lokaal zou zijn en nooit 'continentbreed', zoals nu.
Het risico van de CDS's brachten de banken zelf weer onder bij herverzekeraars, zoals Ambac, MBIA e.a. Dit zijn van oorsprong oerdegelijke verzekeringsbedrijven, die zich voornamelijk toelegden op het verzekeren van de terugbetaling van leningen van semi-overheidsinstellingen, die obligaties uitgeven om hun investeringen te bekostigen, bijv. scholen, ziekenhuizen en nutsbedrijven, van oudsher debiteuren met een laag default-risico.
Aangespoord door de federale bank, lieten de herverzekeraars zich verleiden om naast hun core-business in de lucratievere CDS-markt te stappen, zonder dat zij zich voldoende realiseerden, dat de daaraan verbonden risico's van een andere orde waren, dan de wereld die ze kenden. Hun beurskoers is gekelderd, hun 'triple-A rating' staat ter discussie en feitelijk verkeren ze op de rand van een faillissement.
De reden dat de grote banken dat niet willen laten gebeuren ligt voor de hand: als de kredietwaardigheid ('rating') van de herverzekeraars wordt verlaagd, zijn zijzelf niet alleen 'out of business', ook de rating van alle CDS's waarvoor ze garant stonden gaat dan automatisch mee omlaag. Dat zou betekenen dat de grote banken de waarde van hun portefeuilles zouden moeten afwaarderen, wat tot nog meer en nog forsere (miljarden)afschrijvingen zou leiden, dan totnutoe - huidige stand: ca. US$160 miljard aan afschrijvingen - en de teller (of is het een tijdbom?) tikt door. Een andere ongewenste bijkomstigheid is dat de prijs van geldlenen, de rente, stijgt door het hogere werkelijke, of veronderstelde (berekende) risico. De renteverlagingen van de Fed bieden daarvoor geen soelaas.

De motor achter het proces van ongebreidelde geld-, of liever schuldcreatie (50 biljoen dollar aan CDS's, 500 biljoen dollar in totaal aan derivaten, tien keer het totale GDP van de wereld) en risicospreiding, waren de grote investeringsbanken van Wall Street, die bij elke transactie een vette 'fee' opstreken en daarvan hun topfunctionarissen ongekend hoge bonussen ('irrational exuberance') konden toekennen.
Wat hebben zij tot stand gebracht? Een speculatief bouwsel, dat het best te visualiseren is als een omgekeerde pyramide met bovenin de tot in de wolken opgeblazen winstverwachtingen van hedgefunds, die uiteindelijk moeten worden gerealiseerd door consumenten en bedrijven die zelf tot hun nek in de schulden zitten en die samen de smalle basis vormen, waar het geheel op steunt.
In 2006 kwam de omslag. Huizenprijzen stegen niet meer, begonnen zelfs te dalen en steeds meer huizenbezitters en kleine speculanten gooiden de handdoek in de ring. Zij werden betiteld als 'subprime borrowers', mensen met een slecht betalingsverleden, die onder normale omstandigheden nooit een lening hadden kunnen, of mogen krijgen. Toen het aantal defaults een steeds grotere omvang kreeg en de huizenmarkt in steeds meer staten bevroor - wie koopt er nog een huis, als je weet dat de prijs over een half jaar een stuk lager zal zijn? - begonnen beleggers zich zorgen te maken over de waarde van hun hypotheekobligaties. Zij wilden ze verkopen, maar aan wie? Niemand had trek in een vodje papier, waarvan niemand - ook de 'raters' niet - kon zeggen, hoeveel het werkelijk waard was, maar met de zekerheid dat het mettertijd in ieder geval (veel) minder waard zou worden.
Dat gaf een schok! Medio 2007, toen twee hedgefunds van Bear Stearns wegens grote afschrijvingen moesten worden opgedoekt, begon iedereen om het hardst te roepen, dat dit onbelangrijk was: het probleem speelde alleen in de sfeer van subprime-hypotheken en wat stelde dat nu helemaal voor? "Kübler-Ross, fase 1," riepen sommige commentatoren, en het hield ook niet op. In feite ging vanaf dat moment de kredietmarkt op slot, banken vertrouwden elkaars kredietwaardigheid niet meer en weigerden elkaar geld te lenen. Ze hadden hun cash zelf veel te hard nodig om hun eigen risico's af te dekken. Ze trokken de kredietteugels aan voor consumenten en bedrijven en voor iemand er erg in had, zat de wereld middenin een 'credit crunch'.

De Fed en de Europese Centrale Bank, de 'lenders of last resort', aarzelden aanvankelijk om in te grijpen - tenslotte hadden de grote banken hun problemen zelf veroorzaakt en als de overheid bijspringt is er sprake van 'moral hazard': als je degenen die zich uit pure hebzucht aan de rand van de financiële afgrond hebben gebracht, geld gaat toestoppen, beloon je onverantwoordelijk gedrag. Banken die weten dat de overheid toch wel bijspringt als ze in een zelfgedolven graf dreigen te vallen, zullen de volgende keer eerder nog meer, dan minder risico nemen. In hun arrogantie beschouwen ze zichzelf als 'too big to fail' en dat het geld, waarmee ze van de ondergang worden gered, uiteindelijk moet worden opgebracht door de belastingbetaler, zal hun een zorg zijn.
Toen in Duitsland IKB en in Engeland de op drie na grootste hypotheekbank, Northern Rock, in ernstige geldproblemen kwamen, kregen de centrale banken toch slappe knieën en draaiden de geldkraan open, honderden miljarden dollars en euro's. Nu, na zo'n half jaar van ruime geldpolitiek, blijkt het niet te hebben geholpen. Wat de centrale banken doen, is geld lenen tegen lage rente aan banken die met liquiditeitsproblemen kampen. De banken dienen daar onderpand tegenover te stellen, in principe van de hoogste kwaliteit, bijv. leningen met een AAA-rating, commercieel vastgoed op toplocaties, e.d. Zelf blijven ze met de 'slechte' risico's zitten. Geld lenen geeft dan wel enige lucht, maar hun solvabiliteit (eigen kapitaal minus schulden en verplichtingen) wordt er niet beter van.
De centrale banken zouden graag zien, dat de banken het goedkoop geleende geld in de economie pompen via leningen aan particulieren en bedrijven, zodat de economie blijft draaien. Zij kunnen de banken echter niet dwingen dat geld zo aan te wenden. Doordat de banken, direct of indirect (via CDS's en 'structured investment vehicles' - SIV's) blootgesteld zijn aan onoverzienbare risico's, houden zij echter de hand op de knip. Zij gebruiken het geld liever om te speculeren, bijv. op de termijnmarkten (olie, grondstoffen, metalen, landbouwproducten) en zo wat extra bij te sprokkelen, sneller dan wanneer ze het voor langere tijd zouden uitlenen.

Zo ontstaat een neergaande spiraal: de banken willen/kunnen geen leningen meer verstrekken, particulieren hebben minder geld (krediet) tot hun beschikking en kopen minder, bedrijven zien hun omzet dalen en schorten hun investeringen op en mochten zij willen investeren, dan kunnen zij van de banken niet lenen. Vestigingen worden gesloten, het personeel wordt ontslagen, de waarde van (lege) bedrijfspanden en winkelcentra daalt en daarmee ook de waardering van de alfabetsoep, die de banken op hun balans hebben staan. De banken moeten daarop afschrijven (miljarden) en zien, ondanks de tegemoetkoming van centrale banken, hun balans alleen maar achteruitgaan. Ze moeten onderdelen afstoten, ze gaan met de pet rond bij de oliesjeiks en hun 'souvereign wealth funds' om hun kapitaalpositie te versterken en ze ontslaan personeel (Citigroup schrapt ruim 30.000 banen in de komende 18 maanden), totdat ze uiteindelijk insolvabel worden en hun faillissement moeten aanvragen.
De Amerikaanse overheid houdt er ernstig rekening mee, dat in de komende twee jaar enkele tientallen banken zullen omvallen, hoofdzakelijk kleinere banken met grote belangen in de bouw, maar ook een van de grotere banken kan over de kop gaan. Een teken daarvan is, dat de FDIC - Federal Deposit Insurance Corporation, een overheidsinstelling die de terugbetaling garandeert van maximaal US$100,000 van particuliere tegoeden bij een bank die faillietgaat - een campagne is gestart om personeel dat vroeger bij deze instelling gewerkt heeft te werven om voorbereid te zijn op de dingen die komen gaan.

Kevin Depew schetst in zijn blog, "5 things", op Minyanville op ironische wijze het verloop van het proces van ontkenning, boosheid en onderhandeling, dat de financiële pundits van Wall Street het afgelopen halfjaar doormaakten.

"Je kunt wel stellen dat de zaken er vandaag de dag nogal grimmig voorstaan, nu de schuldencrisis,

• die eerst beperkt was tot subprime hypotheken,
• en vervolgens beperkt tot beleggers in waardepapieren met subprime hypotheken als onderpand,
• en toen tot hypotheekobligaties van woningbouwondernemingen,
• en toen tot gestructureerde investeringsvehikels (SIV's) die zich hadden volgeladen met gedekte schuldobligaties (CDO's),
• en toen tot de investeringsbanken die deze SIV's op de rails hadden gezet,
• en toen tot geldmarktfondsen met een korte-termijnbeleggingsstrategie (kort lenen, lang beleggen),
• en toen tot de obligatieverzekeraars die zich hadden verkeken op het risico van de obligaties die ze verzekerden,
• en toen tot korte-termijnschuldpapier, waarvan de rente periodiek bij veiling wordt vastgesteld (auction-rate securities - ARS),
• en toen tot corporaties, instituten, onderwijsinstellingen en nutsbedrijven die mogelijk beleggingen hebben in ARS's die niemand meer wil kopen of verkopen ('Pain in the ARS'),
• en toen tot de markt van bedrijfsobligaties,
• en toen tot de obligatiemarkt voor overheidsbedrijven,

zich uitbreidt naar de consumentenmarkt."

Elke stap verder het moeras in werd door analisten aangemerkt als een geïsoleerd probleem en als zodanig beperkt in z'n gevolgen en dus beheersbaar. Maar de dominostenen blijven omvallen, de ene na de andere, en uiteindelijk zal ook de meest geharde optimist (bull) moeten capituleren en de werkelijkheid onder ogen moeten zien: Amerika zit diep in de shit en zal jaren nodighebben om zichzelf weer bij elkaar te rapen. Maar van dit laatste is op dit moment nog geen sprake. Eigenlijk wil nog bijna niemand erkennen, dat er überhaupt een recessie is. Het R-woord wordt in de media angstvallige vermeden, tenzij voorafgegaan door het woord 'mogelijke'. Kübler-Ross heeft nog de hele, lange, lange weg te gaan.

Voor een bespoediging van de uiteindelijke acceptatie helpt het misschien te weten dat de Amerikaanse staatsschuld op dit moment ruim US$9.3 biljoen bedraagt en dat 64% daarvan, dus zo'n slordige US$6 biljoen (US$6000 miljard), in de komende vier jaar afloopt en moet worden geherfinancierd ('roll over'). Desondanks heeft president Bush er geen moeite mee met een begroting voor 2009 op de proppen te komen van ruim US$3 biljoen, met een gapend tekort van (voorlopig) US$410 miljard. 'Na mij de zondvloed,' denkt hij en eigenlijk zou hij dat letterlijk moeten nemen.
Arme Obama, waar gaat hij volgend jaar - bij een torenhoge olieprijs en een klimmende inflatie - zonder belastingverhogingen en bezuinigingen US$6000 miljard vandaan halen en hoe hoog moet de rente worden, willen de 'souvereign wealth funds' voor hun gewaardeerde bijdrage in de burnoes, respectievelijk onder de Maopet tasten?
De laatste keer, toen zij Citibank en Merrill Lynch een paar miljard toeschoven, wilden ze daar wel aandelen voor hebben, plus de royale vergoeding van 7, resp. 11% per jaar. Fed-voorzitter Bernanke mag dan nu roepen, dat hij de rente van 3% nog verder gaat verlagen om een 'mogelijke recessie' af te wenden, zijn opvolger komt met een dergelijke fooi niet meer weg.

Voor particulieren en bedrijven wordt het in 2008 zodoende moeilijker en duurder om aan krediet te komen. Dalende huizenprijzen en stijgende hypotheekrente, kosten van levensonderhoud, brandstofprijzen en belastingen gaan veel mensen en bedrijven in de VS en de UK het komend jaar financiële zorgen bezorgen. Daarna is de EU aan de beurt, want ook daar steekt de inflatie de kop op, is er een onroerendgoedbubbel in de landen aan de Middellandse Zee en in Ierland en dalen de huizenprijzen, terwijl de consument zich diep in de schulden heeft gestoken en jarenlang boven zijn stand heeft geleefd (meer uitgaf dan hij verdiende), dankzij de lage ECB-rente en de tot voor kort steil klimmende overwaarde op zijn huis.
"This is money - UK": 1 miljoen huiseigenaren in problemen, nog eens 1,8 miljoen krijgen het zwaar.
BBC News podcast: Debt Threat: It's set to get far worse in 2008.
BBC Newsvote: Minder hypotheken verstrekt, lagere huizenprijzen verwacht in 2008.

Voor de algehele "gloom and doom" boodschap voor de VS en de wereld verwijs is naar de blog van Jim Kunstler: "Clusterfuck Nation Chronicle", afl. van 31 december, Forecast 2008.
Nouriel Roubini ziet de VS ook in een recessie belanden en niet zo'n beetje ook, terwijl Jim Willie daaraan de vrees verbindt, dat de VS door de verstrengeling van de federale overheid en het conglomeraat van megabanken afglijdt naar een fascistisch, corporatief regiem à la het Italië van Mussolini.
Er zijn ook economen, bijv. van SNS Securities en van Robeco, die nog steeds willen geloven, of ons willen laten geloven dat het in 2008 allemaal wel los zal lopen. De huidige schuldencrisis ebt over een paar maanden weer weg - Trichet weet wel beter, maar hij roept het toch - en al stijgt de olieprijs dan boven de US$100 en al loopt de inflatie tijdelijk op tot desnoods 4 à 5%, de Schwung van het Chinese en Indiase "Wirtschaftwunder" trekt de wereldeconomie in het tweede halfjaar wel weer vlot. Deze optimisten hebben ook geen enkel probleem met de omvangrijke, ongedekte kredietinjecties die de Fed en de ECB in de bankwereld pompen. De schaduwkant daarvan, geldinflatie, nemen ze voor lief, maar hoelang is dat vol te houden, eer de prijzen en in het verlengde daarvan de lonen de pan uit gaan rijzen? Hoe meer geld er uit het niets tevoorschijn wordt getoverd, hoe minder een dollar en een euro, qua koopkracht, waard worden. Daar maken veel commentatoren zich grote zorgen over.

Mike Shedlock / Mish: Things that can't happen
De Fin.Telegraaf: Prijzen in Euroland 3.1% hoger
Het Parool: Stijgende inflatie
Seeking Alpha: Geldpolitiek ECB niet vol te houden
Seeking Alpha: Euro stijgt, dollar zakt, maar wacht nog even voor we ons rijk rekenen.

Het was frappant dat direct na de jaarwisseling de olieprijs de US$100 aantikte en er later in de week zelfs even overheen ging (intraday top 3 jan.: US$100.09) *). Ook op de eerste handelsdag van het nieuwejaar steeg de prijs van goud op de spotmarkt boven de hoogste waarde ooit (US$850 in januari 1980) tot even onder de US$870, een duidelijk inflatiesignaal. Goud wordt nl. niet duurder, het vertrouwen in de papieren fiat valuta waarin de goudprijs wordt uitgedrukt neemt af en ze verminderen daardoor in waarde (koopkracht)!
Tegelijk namen de US-dollarindex (zakte onder de 76.00) en de beurzen een duikvlucht. De Dow Jones ging met 200 punten per dag omlaag en viel ver door de bodem van 13.000 punten. De Nasdaq volgde en ook onze AEX wist de week na een dip onder de 500-puntengrens maar net daarboven te sluiten, op 500,60. Tokyo was de hele week dicht, alleen vrijdag werd er een halve dag gehandeld. Die paar uur gebruikten de Japanners om hun aandelen te dumpen. De index viel ruim 600 punten, een verlies van 4%. De Japanners zien een recessie aankomen in de VS, hun grootste afzetmarkt en verwachten dat zij in 2008 minder winst zullen maken, doordat de door schulden geplaagde Amerikaanse consument, die zijn huis niet meer als flappentap kan gebruiken, een stuk minder te besteden heeft om Japanse auto's en elektronische snufjes te kopen.
Van de westerse industrielanden is Duitsland het enige, waar de economie vooruitspuit. De werkloosheid daalt en het handelsoverschot groeit en onze oosterbuur lijkt nog geen last te hebben van de dure euro (US$1.475). Aan Nederland wordt in de internationale financiële pers nauwelijks aandacht besteed, maar de Duitse voorspoed is een geluk voor ons: Als 't goed gaat met Duitsland, gaat het goed met ons, al krijgen ook wij in 2008 door de prijsontwikkeling op de wereldmarkt wel degelijk te maken met aanzienlijk hogere prijzen voor voedsel en energie.

*) Update 20 feb. - Na de januari-top van olie en goud zakten de prijzen terug, olie naar een niveau tussen US$87 en 95 en de goudprijs zocht de US$900 weer op. De dollarindex kreeg een boost van de 'bond-crisis' en schoot richting 76.50 ten koste van de euro. Bond-beleggers zochten hun heil in Treasuries, ondanks het feit dat de opbrengst (yield 3,84%) daarvan, aangepast voor inflatie (ruim 4%), in negatief territoir belandde. Medio februari sloeg het sentiment echter om, de olieprijs schoot omhoog en brak op 19 februari de US$100-grens. Op 20 februari sloot de prijs voor WTI voor het eerst boven deze grens op US$100.74, na intraday een top van US$101.32 te hebben gezien. Goud volgde hetzelfde spoor en sloot in NY op 20 februari op US$944, met een intraday top van US$947.

Update 27 feb. - Historische grens overschreden: gisteren werd de euro voor het eerst sinds zijn bestaan (1999) meer waard dan $1.50 en bereikte een (voorlopige) top van $1.5047. De olieprijs stevent af op een in 1980 bereikte absolute top van $102.53 (aangepast voor inflatie) en noteerde gisteren $102.08 per vat.
De verzwakking van de USdollar, de valuta waarin op de wereldmarkt de meeste contracten worden afgehandeld, weerspiegelt zich in een prijsstijging van nagenoeg alle "commodities", edele en niet-edele metalen, grondstoffen en voedingsgewassen. De tarweprijs is sinds 2004 vijf keer over de kop gegaan en overschreed de US$12,- per bushel. De goudprijs koerst op het hoogste niveau sinds 1980, rond de US$960,- p/oz. en ook ten opzichte van de euro zijn de records binnen roepafstand: EUR 636,32 p/oz., EUR 20,46 p/gr.
Met de verwachting dat de Fed de rente (nu 3%) in maart nog verder zal verlagen en de ECB de rente (voorlopig) nog op 4% zal houden, zal de dollar zijn weg omlaag onverminderd voortzetten. Dit jaagt wereldwijd de inflatie verder aan, ook voor euroland. De enige manier om je koopkracht bij de huidige, kunstmatig laaggehouden rentestand te behouden, is je depreciërende papieren valuta omzetten in geld dat altijd zijn waarde behoudt: goud.

In de aanloop tot deze wrange conclusies bevat het artikel een goedgeschreven en uptodate (een toenemende rol voor steenkool en het 'exportlandmodel') overzicht van de bijdrage die de verschillende bronnen van bruikbare energie in de komende jaren naar verwachting zullen leveren. Dat alleen maakt het al lezenswaardig. De auteur veronderstelt een piek van in totaal beschikbare energie-eenheden bij 12 miljard 'toe' (ton olie-equivalent) rond het jaar 2020, dalend tot ca. 1,9 miljard 'toe' in 2100, een afname met 85% over een periode van 80 jaar. Ook zonder model is het sommetje bij een evenredige daling van de wereldbevolking dan snel gemaakt: 15% van ruim 6,6 miljard mensen nu, is 1 miljard aan het eind van deze eeuw.

Het steilste deel van de dalingskromme ligt tussen de jaren 2035 en 2055. Chefurka voorziet in die periode een verhoging van de sterftecijfers met 100 tot 150 miljoen per jaar, een orde groter dan het aantal slachtoffers van WO II; toen stierven er gedurende zes jaar jaarlijks zo'n 10 miljoen mensen extra. De fysieke en psychische littekens daarvan zijn ruim zestig jaar later nog steeds aanwezig. De eerste helft van zijn slotconclusie liegt er dan ook niet om:

Al mijn onderzoeken voor deze paper hebben me ervan overtuigd dat het voor het menselijk ras vijf voor twaalf is. We stuiten op bikkelharde beperkingen, zowel voor ons handelen als voor de groei van de bevolking. We staan voor barrières die worden opgeworpen door schaarser wordende energie en door de aangerichte schade aan ons milieu. Er is te weinig tijd om nog iets aan de situatie te veranderen en het ontbreekt hoe dan ook aan mogelijkheden om ons aan de gevolgen ervan te onttrekken, technologie of geen technologie. Het is niet anders, met Moeder Natuur kun je het niet op een accoordje gooien, netzomin als met de natuurwetten.
Dat we op dit punt zijn aangeland, komt als een donderslag bij heldere hemel. De meesten van ons beseffen het nog niet eens. Hoewel we nog een jaar of twintig hebben eer de gevolgen in hun volle omvang zichtbaar zullen zijn, de eerste dreun, een stagnerende olievoorziening (inzakkende export uit olieproducerende landen), is al binnen vijf jaar te verwachten. Gezien de omvang en complexiteit van onze beschaving en de mate waarin we, in al z'n verschillende vormen en toepassingen, van energie afhankelijk zijn, zullen die vijf luttele jaren niet eens voldoende blijken om een eerste aanzet te geven voor de ontmanteling en ombouw van onze maatschappelijke en productionele systemen. Alleen een directe en volledige reorganisatie van ons bestaan zou ons nog van de afgrond vandaan kunnen voeren. Zoals het er echter nu naar uitziet, leidt de enige weg naar de rand en erover, naar een massale reductie van de wereldbevolking.

Het is bij het pathetische af en een psychologische blunder van de eerste orde, dat Chefurka zich, zoals zovele goedwillende onheilsprofeten, laat verleiden hieraan tot slot nog twee alinea's toe te voegen met de strekking dat wij ondanks dit traumatische toekomstbeeld niet moeten wanhopen. De door hemzelf gedoodverfde slachtoffers van 'de Moeder van alle Holocausts' roept hij op juist dat te doen, waarvoor volgens zijn eigen woorden de tijd feitelijk ontbreekt, nieuwe structuren vormen, nieuwe visies, nieuwe mensbeelden, een nieuwe ethiek en intussen proberen af en toe gelukkig te zijn met wat ons nog rest. Behalve een anticlimax is een dergelijke gratuïte afsluiting van een onheilstijding volstrekt onwaarachtig.
Als hij zich sinds jaren in deze materie heeft verdiept, moet de gedachte bij hem opgekomen zijn dat de werkelijkheid altijd vele malen erger is dan wat de menselijke verbeelding vermag op te roepen. Wellicht huivert hij bij de gedachte, maar wie beelden van concentratiekampen en recentere van de Balkan heeft gezien, weet dat samaritanen in zulke omstandigheden als eersten het loodje leggen. Als het centraal gezag verkruimelt en zijn vertegenwoordigers openlijk gemene zaak maken met criminelen (denk aan Rusland vijftien jaar geleden en de rol van de KGB), wordt de mens de mens weer een wolf, uit puur zelfbehoud. 'Survivors' zijn degenen die over lijken gaan, totdat andere 'survivors' weer over hún lijken gaan.

Afgezien van deze misplaatste voetval voor wat lijkt de Ara Pacis, het altaar van de 'Lieve Vrede', is het een informatief artikel. Wat Chefurka overigens buiten beschouwing laat, zijn de grote demografische verschillen tussen de geïndustrialiseerde wereld en de ontwikkelingslanden. Waar de bevolking van de laatste exponentieel groeit, loopt die in de ontwikkelde landen al jaren terug, voornamelijk door een (te) laag aantal geboorten. Zie bijv. de verwachte bevolkingsafname in Japan tussen nu en 2050, los van een energietekort. Voor Europa en vooral Oosteuropa geldt in mindere mate hetzelfde en ook in China rukt door de een-kind-politiek de grijze golf snel op.
Je bent geneigd te denken, dat in arme landen waar de 'overshoot' het grootst is de man met de zeis het meest zal huishouden, maar daar bestaat de bevolking wel voor het grootste deel uit jonge mensen in de kracht van hun leven. In de rijke landen wonen de meeste bejaarden, in 2050 is de helft van de bevolking ouder dan 65 jaar en kwetsbaar. Het is daarom de vraag, waar relatief de meeste slachtoffers zullen vallen.

Invoeging 15 mrt. 2008

Het staatje hierboven geeft de situatie weer per 1 okt. 2007 van de door banken gerapporteerde afschrijvingen over het derde kwartaal van vorig jaar. Hoe staan deze en andere banken er nog geen half jaar later voor? De nieuwe CEO van Bear Stearns moest gisteren erkennen, dat de financiële positie van de (op vier na grootste) Amerikaanse bank in 24 uur tijd zodanig was verslechterd, dat hij voor een noodlening bij de Fed had aangeklopt. Via J.P. Morgan kreeg de aangeschoten Bear van de Fed een niet nader genoemd krediet voor 28 dagen. Daarmee lijkt Bear even uit de brand, maar de CEO zag geen perspectief meer. Het gerucht gaat dat J.P. Morgan Bear gaat overnemen, maar ook andere banken zouden geïnteresseerd zijn, op voorwaarde dat de 'balansproblemen' kunnen worden opgelost. De Bear zit tot over z'n oren in de met 'leverage' gefinancierde 'mortgage-backed securities', waarvan de waarde op weg lijkt naar de nul.
Hier het staatje van afschrijvingen per heden in miljarden US-dollars:
Citigroup: 18 - Merrill Lynch: 14,1 - UBS (een Zwitserse bank): 13,5 - Morgan Stanley: 9,4
HSBC (een Engelse bank, de grootste van de EU, met aanmerkelijke belangen in Oost-Azië): 3,4
Bear Stearns: 3,2 - Deutsche Bank: 3,2 - JP Morgan Chase: 3,2 - Bank of America: 3
Barclays (een Engelse bank): 2,6 - RBS (de Schotse bank die een deel van Abn-Amro overnam): 2,6
Freddie Mac (een door de US-gov. gesponsorde bank voor o.a. studentenleningen): 2
Crédit Suisse (een Zwitserse bank): 1 - Paribas (een Franse bank): 197 miljoen.
Wereldwijd zouden de afschrijvingen in verband met de 'credit crunch' al ca. US$195 miljard bedragen.
Eén dag na het schrijven van deze paragraaf, op een zondag nog wel, sloten de Fed en JP Morgan Chase een deal met de failliete Bear. De Fed fourneert US$30 miljard, waarvan JP Morgan Chase de Bear kan overnemen voor een bedrag van US$240 miljoen, US$2 per aandeel, een tiende van de Bear's schijnbare marktwaarde van afgelopen vrijdag! Hedgefunds en andere beleggers hadden in 1 à 2 dagen US$17 miljard aan de Bear onttrokken. De vraag die de markt nu beheerst is: als 't zó hard kan gaan - Who's next? Als potentiële kandidaat voor een volgend plotseling bankroet wordt Lehman Bros. genoemd. Volgens de CEO, Richard Fuld, is er geen vuiltje aan de lucht, maar dat zei Alan Schwartz van Bear Sterns vorige week ook nog...

Einde invoeging

Invoeging 7 nov. 2007

Maar die US$450 biljoen van eind september was uiteraard slechts een bescheiden schatting, want hoeveel er werkelijk aan derivaten uitstaat weet geen hond. Begin november, na de mega-afschrijvingen van o.a. Citibank en Merrill, slaat de angst in de financiële markten pas serieus toe en er wordt nu gespeculeerd over onvoorstelbaar grote bedragen van US$2 à 3 quadrillion (in US-termen) die wereldwijd onder de tapijten geschoven zijn en stil liggen te wachten tot iemand erover struikelt. (Een US-quadrillion is in Europese termen een triljoen, oftewel een miljoen keer miljard, 15 nullen.)
Het totaal is zo gigantisch, doordat de grote Amerikaanse banken niet alleen de subprime-ellende van de huizenbubble (2003-2006) in hun SIV's hebben weggestopt, maar, naar nu wordt aangenomen, ook de oude gifbelten van de internetbubble (2001-2002). Die zouden zelfs de drijfveer geweest zijn om de SIV-constructie überhaupt te ontwikkelen!
Als ook maar een fractie van deze veronderstellingen bewaarheid wordt, dreigt het failliet van de herverzekeraars die zich garant hebben gesteld voor de terugbetaling van de aangegane leningen, de volledige ontluistering van de kredietbeoordelaars die zich jarenlang lieten verleiden tot het zetten van een kredietwaardigheidsstempel op 'toiletpapier' en staat de wereld aan de vooravond van een financiële 'melt-down', die het einde kan betekenen van het huidige monetaire systeem als zodanig.

Einde invoeging

De waarde van de 'collaterals' (de hypotheekcontracten en ander schuldpapier) bedraagt maar een fractie van de totale schuldenlast en nu de huizenprijzen in Amerika dalen en bovendien een deel van de eigenaren hun termijnen niet meer aflossen, blijkt het hele schuldenbouwwerk op drijfzand te rusten. Na het echec in juni van twee hedgefondsen van Bear Stearns wilden rijke beleggers, 'private equity funds', pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen geen nieuwe schuldpapieren meer afnemen, omdat niemand kon zeggen, hoeveel dat papier werkelijk waard was, de helft?, 20%?, misschien wel helemaal niets! Binnen een paar dagen kwam het hele schuldencircus krakend tot stilstand. De investeringsbanken die de schuldpakketten samenstellen en er een mooi strikje om doen, konden ze opeens aan de straatstenen niet meer kwijt. Ze kregen van de ene dag op de andere geen geld meer binnen en konden daardoor hun eigen verplichtingen niet meer nakomen, want waar het principe van 'fractional banking' hoogtij viert, beschikken banken nauwelijks nog over eigen reserves. Ze zijn in de dagelijkse practijk volledig afhankelijk van hun 'cash flow' en korte leningen bij collegabanken om hun tijdelijke tekorten aan te vullen. Omdat alle banken tegelijk de hand op de knip hielden, verviel die laatste mogelijkheid en een aantal banken kwam daardoor acuut in de problemen.

De 'toxic waste' van het Amerikaanse 'subprime' fiasco vergiftigt de hele wereldeconomie, want tot juni van dit jaar vonden CDO's etc. overal gretig aftrek door hun hogere rendement - Lees over de verlammende uitwerking van de 'credit' crisis op de financiële sector in de VS, Europa, Canada.

En waar we hier in Euroland eigenlijk nauwelijks aandacht aan besteden, is hoe het onze buren aan de overkant van de Noordzee vergaat. Bijna (Northern Rock) onopgemerkt blijft de financiële gekte in het Verenigd Koninkrijk en in Londen in het bijzonder. De Britten hebben zich nationaal en privé zomogelijk nog dieper in de schulden gestoken, dan de Amerikanen (en de Spanjaarden) en leven ver boven hun stand - zeker nu ze sinds 2006 weer olie en gas moeten importeren door een met bijna 10% per jaar terugvallende olieproductie.

Na enige aarzeling sprongen de Centrale Banken, de Fed (US), de ECB (EU), de BoE (UK) en de BoJ, 'the lenders of last resort', in de bres en pompten in de loop van enkele weken honderden miljarden in het circuit om het banksysteem liquide te houden, want als zakenbanken stoppen met geld uitlenen, gaat de wereldeconomie op tilt. Dan kunnen er geen zaken meer worden gedaan en er worden geen hypotheken en consumptieve leningen meer verstrekt en ook de beurzen storten in elkaar.

De rentemaatregelen van de ECB (6 sept. geen verhoging van de basisrente, bleef 4%) en van de Fed (18 sept. verlaging van de 'fed rate' met een half procent naar 4,75%) moeten in hetzelfde licht worden gezien, pogingen om het verdwenen vertrouwen in de bankwereld terug te brengen door een verruiming van de kredietfaciliteiten en een vergroting van de geldhoeveelheid.

Over de effectiviteit daarvan zijn de meningen van commentatoren verdeeld. De beurzen begonnen na de rentemaatregel van de Fed juichend aan een nieuwe stormloop, die overigens aan het eind van de week afzwakte, maar de US-dollar zakte naar een dieptepunt (€1 = US$1,41), de prijs van een vat ruwe olie steeg naar US$84 (een record) en de goudprijs bereikte een nieuwe top (US$737 per ounce), een onmiskenbaar teken van geldontwaarding (inflatie), zeker als tegelijk de lange rente, de basis voor de rente van hypotheken en bedrijfskredieten, begint te stijgen.
Sommigen vragen zich dan ook af, enerzijds of een Centrale Bank er wel verstandig aan doet het voortmodderen van een door speculatie volledig uit zijn evenwicht gebracht monetair systeem (die 450 met twaalf nullen) kunstmatig te verlengen met nog meer krediet en een renteverlaging en anderzijds, of een Centrale Bank moreel wel het recht heeft op die manier de rijksten der aarde te subsidiëren en hen voor hun ongebreidelde hebzucht te belonen met 'easy money' ten koste van de belastingbetaler en consument die steeds minder kan kopen voor zijn depreciërende dollars, resp. euro's. Want laat je geen rad voor ogen draaien! Ten opzichte van de USdollar stijgt de euro in waarde, maar afgemeten aan de prijzen van olie en goud daalt de euro mee, zij het wat minder snel dan de USdollar.

De groei van de geldhoeveelheid is wereldwijd, ook zonder de huidige turbulentie, toch al zorgwekkend. Bij de BRIC-landen (Brazilië, Rusland, India en China) ligt die (in Rusland ver) boven de 20% op jaarbasis bij een economische groei van rond de 10%. In de eurolanden en de UK groeit de geld- en kredietvoorraad jaarlijks met 13 tot 15% en in de VS met 12%. De economische groei bedraagt daar echter maar een paar procent (geflatteerd) per jaar, wat zou betekenen dat de geldinflatie er 10% hoger ligt, dan volgens de officiële inflatiecijfers van slechts 2 à 3%. Al dat extra geld - in de vorm van goedkoop krediet - wil ergens heen, het wil belegd worden, er wordt mee gespeculeerd en er worden huizen en aandelen voor gekocht. Dat drijft de prijzen op, uiteindelijk tot irreële niveaus, er ontstaat een 'bubble' en als de spanning tussen waan en werkelijkheid te groot wordt, dan knapt die en volgt er een crash.

Er zijn commentatoren die in de huidige situatie een perfecte weerspiegeling zien van die van september 1929, een paar maanden voor de beurskrach. Mike Shedlock (Mish) belicht dagelijks uitgebreid het kortzichtig optimisme van beursgoeroes, het schaamteloze geldgraaien door top- en hedgefundmanagers, de erbarmelijke financiële positie van de VS (overheden [van staten en counties], industrie en burgers), het moeras waar de huizenmarkt en de hele bouw- en hypotheekmarkt bezig zijn in weg te zinken en vooral het voortdurende en fabelachtige gechicaneer van de Fed - help je een geldjunkie van z'n verslaving af met geldinjecties?

In Euroland intussen had ECB-voorzitter Trichet halverwege dit jaar al laten doorschemeren dat hij begin september de basisrente met een kwart procent ging verhogen naar 4,25%. Daarmee kwam hij onder druk te staan, zowel van de VS, als van Frankrijk. Hoewel hij in zijn commentaar hoog opgaf van de noodzaak dat de ECB een zelfstandige koers moet kunnen varen, bond Trichet toch in en liet hij de basisrente ongewijzigd. Was hij vooraf op de hoogte van het voornemen van de Fed tot een forse verlaging van de 'fed rate'? Dan kan dat zijn beslissing beïnvloed hebben, want Euroland heeft er geen belang bij de dollar nog dieper te laten kelderen. Maar ook al stijgt de euro nu ten opzichte van de dollar, evengoed blijft het gevaar van een toenemende inflatie van de euro levensgroot, doordat ook de ECB en de investeringsbanken de markt overspoeld hebben met goedkoop krediet: een basisrente van slechts 4% (er begint nu zelfs al een Britse 'carry trade' in euro's te ontstaan!) en een geldgroei van ca. 13% per jaar bij een economische groei van gemiddeld slechts 2%. Niet voor niets waarschuwt Trichet al maanden voor het gevaar van inflatie.

Binnen de EU is Frankrijk de nagel aan zijn doodskist. President Sarkozy dringt er voortdurend op aan de basisrente in het eurogebied juist nog verder te verlagen. Frankrijk heeft het grootste financieringstekort van de EU (ca. 50 miljard euro) en de economie zit in het slop, er is een relatief hoge werkloosheid en vlak onder de oppervlakte van het sociale leven broeit het. Voor zijn verkiezing heeft Sarkozy beloften gedaan om de Franse economie er weer bovenop te helpen: nog meer geld voor stimuleringsbeleid en tegelijk verlaging van belastingen, een dodelijke combinatie. Het laatste waarop hij zit te wachten zijn een hogere rente (duurder krediet) en een hogere koers van de euro (dalende export en dus minder werkgelegenheid; goedkopere, dus stijgende importen, een hogere consumptie en een blijvend negatieve handelsbalans).
Ook al ging Trichet niet als een mak schaap voor hem door de knieën, hij kon Sarko's eis van een lagere rente ook niet botweg negeren. Waar hij de rente had willen verhogen om een afglijden van de EU naar de inflatieafgrond te vertragen, nam hij op het beslissende moment genoegen met een pas op de plaats. Dat mag superbrandstof lijken voor de beurzen, zolang de euforie duurt, de waarde van de euro en daarmee de koopkracht van de consument wordt er op den duur door uitgehold, evenals door de daaruit weer voortvloeiende hogere looneisen.

Wie alleen naar de beurskoersen van de afgelopen week kijkt, mocht de indruk krijgen dat door de rentemaatregelen het grootste gevaar voor de wereldeconomie bezworen is. Dollar, goud en olie lijken na de recente turbulenties even naar een richting te zoeken. De verhoudingen op de geld- en kredietmarkten zijn echter zó uit balans en de sturingsinstrumenten van Centrale Banken zo bescheiden - een geldkraan tegenover een stuwmeer aan 'leveraged debt' - dat niemand zich enige illusie hoeft maken over de afloop. De nu op gang gebrachte val van de dollar zal nog jaren doordenderen, totdat uiteindelijk alle waardeloze schuldbekentenissen (IOU's - I owe you) hun weg naar de shredder gevonden hebben en alle nu nog verborgen ('off balance') schulden via de balans regulier zijn afgeschreven, of via faillissement (met massaontslagen) zijn afgewikkeld.
De ellende is dat dit pijnlijke proces met zijn wereldwijde repercussies in tijd samenvalt met het begin van de era, waarin olie en energie schaars worden, de wereldbevolking exponentieel blijft groeien en het zand van de tot woestijn vervallende landbouwgronden in de raderen van de wereldeconomie terechtkomt.

Aangezien Duitsland en Frankrijk samen altijd de drijvende kracht in de EU waren, lijkt de bijl aan de EU-stam gezet en daarmee ook aan die van de globalisering. Nu de financiële suprematie van het Westen begint te tanen en de eigen ideologie averechts begint uit te pakken, gaan de grenzen voorzichtig weer dicht. Terwijl men het principe van 'vrijheid' met de mond blijft belijden, wordt het ideologisch badwater intussen onopvallend geloosd en het kind van de rekening is uiteindelijk de EU.

Ik heb daar een goed gevoel bij. Hoewel er op dit moment waarschijnlijk net zoveel voor- als nadelen van één Europese superstaat of federatie te noemen zijn, lijkt het mij voor een energie- en verkeersarmere toekomst een zegen, als de organisatie van onze eigen samenleving kleinschaliger, overzichtelijker en beheersbaarder wordt en het machtscentrum weer dichter bij huis komt te liggen. Zolang de bomen tot in de hemel groeien, maakt het minder uit, maar waar het gaat om het verdelen van schaarste, moeten regio's, afhankelijk van lokale omstandigheden, hun eigen prioriteiten kunnen stellen en hun eigen aanpak kunnen kiezen, zonder de verlammende ballast van bureaucratische regels die gelden van Portugal tot de Zwarte Zee en van Lapland tot Malta.

Op economische krimp volgt doorgaans een psychologisch proces van inkeer, bezinning, bepalen van wat belangrijk is en afstoten van overbodige luxe. Misschien wordt dat nu niet zo ervaren, maar een superstructuur als de EU is een vorm van overdaad, die met veel extra inspanning onderhouden moet worden en handenvol geld, energie en 'human resources' kost. Wanneer de netto-betalende lidstaten door stijgende prijzen van energie en grondstoffen, door een hollende prijsinflatie (voedsel, eerste levensbehoeften) en bij een toenemende werkloosheid de financiële teugels moeten aantrekken, komt de EU-begroting onder druk te staan. De dagen van de ECB zijn dan ook geteld: welke zichzelf respecterende nationale bankpresident wil in zulke omstandigheden zijn monetaire en rentebeleid nog langer door Trichet laten bepalen? En met de ECB gaat ook de euro door het putje, dat bij voorbaat gedoemde experiment van megalomane politici, bankiers en multinationals, dat de inflatie aanjaagt en de waarde (koopkracht) van spaartegoeden (pensioenen) elke tien jaar halveert.

Het vooruitzicht van stagnerende economische groei en uiteindelijke teruggang roept vragen op, niet alleen naar de mogelijkheid, maar zelfs naar de zin van verdere Europese eenwording en integratie. Gezien de noodzaak tot beperking van CO2-uitstoot, moeten de rijke lidstaten de vroegere Oostbloklanden via de ECB-inflatiefabriek wel blijven volpompen met goedkope kredieten om hun economieën op West-Europees niveau te brengen? Moeten we blij zijn, als het wegennet daar wordt uitgebreid en geasfalteerd en het autopark jaarlijks met 10% groeit? Gezien de afnemende wereldvoedselproductie, is het goed, dat westerse projectontwikkelaars daar met EU-subsidies grond aan het landbouwareaal onttrekken en er vakantiebungalows en vliegvelden bouwen om een toeristenstroom op gang te brengen? Is het goed om aan het begin van een tijdperk van energieschaarste kleinschalige, zelfvoorzienende gemeenschappen op de schop te nemen en op te stoten in de (binnen niet al te lange tijd stagnerende) vaart der volkeren?

Ierland, dat veertig jaar geleden één van de armste landen van Europa was, heeft sindsdien met EU-steun een komeetachtige ontwikkeling doorgemaakt. Industrieën zijn uit de grond gestampt, hele satellietsteden zijn er verrezen en overal zijn wegen aangelegd en winkelcentra en supermarkets gebouwd. Zonder auto kun je er eigenlijk niet meer leven en werken, je boodschappen doen en je kinderen naar school of creche brengen. Alle voorzieningen liggen ver uit elkaar. Door hun nieuwverworven 'welvaart', hun levensstijl en de relatief korte tijd, waarin hun moderne samenleving gestalte kreeg, zijn de Ieren de meest olieverslaafde natie van de EU en niemand heeft erbij stilgestaan, dat de tijden ooit zouden kunnen veranderen. Nu, met de stijgende olieprijzen en met de onweerswolken van 'global warming' aan de horizon, daagt het besef dat ze maar een kleine eilandnatie zijn, aan de uiterste westgrens van Europa, eigenlijk alleen te bereiken met een vliegtuig en ze vragen zich af: wat hebben we aangehaald? - (Zie linklijst: Future Shock, RT Eireann)

Allemaal bekende stof, maar ik kan het lezen van Jasons artikel van harte aanbevelen. Het maakt in ieder geval duidelijk, dat de door hedendaagse demografen nog voorspelde verdere groei van de wereldbevolking tot 8 à 9 miljard mensen wel eens voortijdig op een muur zou kunnen stuiten.

Wat me dan in zo'n doorwrocht artikel toch weer verbaast, zijn passages als deze:

>> Given our advanced state of ecological debt and the long social lag times involved in changing so many fundamental patterns of behavior, only sound and consistent government policies can succeed in setting up the right incentives for rapid, sustained change. <<

Misschien schrijft iemand zo'n zin aan het eind van een realistisch en dus deprimerend artikel met de moed der wanhoop, maar neem me niet kwalijk: de overheid, zeker de Amerikaanse, is toch wel de laatste instantie waar je aan denkt om bij een dergelijke ontwikkeling het voortouw te nemen! En voor onze nationale en supranationale (Brusselse) overheden geldt hetzelfde.
Elke overheid, ook die in onze democratische samenleving (wat dat tegenwoordig ook mag betekenen), is ervoor om de belangen van de gevestigde orde te behartigen en ten tijde van crisis te verdedigen. Tegen 2010 zitten we naar verwachting tot over onze oren in de crises, maar gaan we het meemaken dat onze Jan-Peter, of vriend Barroso op een avond op de TV verschijnt met de mededeling:
"Mensen, moet u eens luisteren. We hebben het nu met elkaar allemaal redelijk goed. We gaan op vakantie, vaak een paar keer per jaar, we vliegen naar waar we willen, we rijden in grote auto's, we hebben comfortabele huizen, we gaan uit eten, naar het theater en volgens wetenschappelijk onderzoek (ja, echt) zijn wij voor het merendeel heel gelukkig. Dat is mooi, dat is prachtig, maar onze westerse levensstijl heeft ook een schaduwzijde, ..."

En nadat hij dan met een voor de gelegenheid van Al Gore ('the Bore') geleend filmpje de schaduwkanten heeft toegelicht, gaat hij ons uitleggen dat we uit de steden terug moeten naar het land, dat we niet meer in auto's mogen rijden, niet meer op vakantie kunnen en zeker geen vliegvakanties, dat we kleine lokale gemeenschappen moeten vormen die zoveel mogelijk self-supporting moeten leren leven, hun eigen voedsel verbouwen, hun eigen onderwijs verzorgen, enz. enz., net als vroeger, in de 19e eeuw.
Voordat het kijkerspubliek van zijn verbazing bekomen is, vervolgt Jan-Peter dat zijn regering een gedetailleerd plan heeft klaarliggen om het proces van relocalisering op korte termijn van start te laten gaan. Hij kan zich voorstellen dat veel mensen door dit nieuws geschokt zullen zijn, maar de regering heeft daar rekening mee gehouden: om maatschappelijke onrust zoveel mogelijk te beperken wordt per heden de staat van beleg afgekondigd. Demokratische vrijheden zijn tot nader order opgeschort en samenscholingen van meer dan twee personen zijn verboden. Met onmiddellijke ingang geldt een avondklok, van 's avonds acht tot 's morgens acht uur. Benzine en diesel zijn vanaf morgen gerantsoeneerd en alleen verkrijgbaar voor speciale vergunninghouders. Nader nieuws volgt.

Ik geef toe, het klinkt belachelijk, maar een overheid met een 'missie' en het vaste geloof dat zij handelt in het algemeen (eigen)belang, moet uiteindelijk altijd haar toevlucht nemen tot dwangmiddelen om resultaten te boeken. Ik weet niet wat Jason Bradford voor ogen stond, toen hij schreef dat 'alleen een weldoordachte, evenwichtige overheidspolitiek de juiste (sic) veranderingen teweeg kan brengen door een voortvarende en consequent volgehouden aanpak,' kortom het geheide recept voor een politiestaat.
Hoe naief kun je zijn. Een wereldwijde crisis, waarvan niemand de portée en de consequenties bij benadering kan overzien en hier is iemand die denkt dat een overheid - een toevallige verzameling van vergadertijgers, pennelikkers, kommaneukers en baantjesjagers - in staat zou zijn, niet alleen een heldere analyse van de problemen te maken, maar die ook nog over partijgrenzen en belangentegenstellingen heen te vertalen in een samenhangend pakket van 'de juiste' maatregelen, om vervolgens een programma op te stellen en dat tegen de wil van het grootste deel van de bevolking in 'voortvarend en consequent' te implementeren.
Sorry, dat was een lange zin. Maar de kern van het dilemma staat erin: politieke overheden zijn bij crises van dergelijke omvang een deel van het probleem en niet van de oplossing, temeer daar er geen werkelijke 'oplossingen' zijn, alleen een onontkoombare, geleidelijke versnelling van de achteruitgang van onze levensstandaard, volksgezondheid, sociale samenhang en persoonlijke veiligheid.
Natuurlijk zullen de politieke leiders van vandaag, in een vlaag van pathetische zelfoverschatting, proberen het hoofd te bieden aan de eerste brekers van de sociaaleconomische tsunami's die de wereld gaan overspoelen. Verwacht niet meer dan een ad-hoc-mix van noodmaatregelen, die de situatie alleen maar zullen verergeren. Net als tijdens de ineenstorting van de Sovjet-Unie, nog maar vijftien jaar geleden, zullen de huidige bestuurders door de werkelijkheid worden ingehaald. Voor ze het weten staan ze op straat en misschien zal er dan een onfortuynlijke "Jeltsin" op een pantserwagen klimmen met een bos bloemen in zijn hand en die mag de aap dan op zijn schouder nemen, totdat blijkt dat ook hij geen wonderen kan verrichten. Geleidelijk zullen mensen inzien, dat ze in de toenemende chaos uiteindelijk op zichzelf zijn aangewezen en de eersten die dat beseffen en daar ook naar handelen zijn doorgaans criminelen.

Lees vooral nog eens artikel 21 (in dit geval geen verwijzing naar de 'Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt') en bekijk via de link daar de presentatie van Dmitri Orlov, echt een eye-opener en door zijn ironie nog vermakelijk ook!

• Energie is onvervangbaar - voor ons voortbestaan is (goedkope) energie net zo belangrijk als de (andere) eerste levensbehoeften, schone lucht, voedsel, water en grondstoffen;
• De geallieerden hebben WO I en II alleen kunnen winnen, omdat zij over een zee van olie konden beschikken en zorgden dat de vijand er gebrek aan had.
• De welvaartsexplosie in het Westen van na WO II werd gedreven door een overvloed aan goedkope olie.
• Het Westen verzekerde zich van een onbelemmerde aanvoer van goedkope olie door beslag te leggen op de voorraden in het Midden-Oosten. Westersgezinde regimes werden in het zadel geholpen of gehouden, desnoods met militair geweld en in Palestina werd een Joodse staat gesticht (1948) om de grip op de regio te versterken.
• Na de oorlog werden globale instituten opgericht, zoals de UN, de Wereldbank, IMF en BIS, die door de westerse mogendheden werden gebruikt om de status quo te handhaven. De US dollar werd de 'reserve valuta' voor het internationale betalingsverkeer.
• Vervolgens een uitgebreid overzicht met grafieken van olievoorraden en -productie in de afgelopen halve eeuw, ter illustratie van 'Hubbert's Peak' en van wat 'Peak Oil' in feite betekent.
• Colin Campbell wordt geciteerd om duidelijk te maken, dat 'Peak Oil' NIET betekent, dat 'de olie opraakt', maar dat er op een gegeven moment een punt komt, waarop de wereldvraag naar olie groter wordt, dan wat er geproduceerd kan worden. Al in 1998 - maart-editie van Scientific American - voorspelde Campbell dat dit punt vóór 2010 bereikt zou worden.
• Tenzij de vraag met die dalende beschikbaarheid navenant afneemt, is een direct gevolg van 'olieschaarste' een stijgende prijs. Volgens een bekend economisch principe, gaat de prijs van een product zelfs al omhoog, voordat er van schaarste sprake is. Een verwachting van schaarste is al voldoende om de prijs te laten pieken (speculatie).
• Al sinds begin jaren '80 wordt er jaarlijks minder nieuwe olie aangeboord, dan er wereldwijd wordt verbruikt. We teren dus al 25 jaar in op de reserves.
• Door de stijging van het welvaartspeil in ontwikkelingslanden en de daarmee verband houdende bevolkingsgroei, maar vooral sinds de opkomst van mega-landen als China en India neemt de vraag naar olie sinds 2000 elk jaar explosief toe.
• In olie-exporterende landen stijgt het eigen verbruik ook, terwijl de productie jaarlijks afneemt (uitputting van bronnen). Daardoor blijft er elk jaar minder olie over voor export.
• De animo van oliemaatschappijen om naar nieuwe olievoorraden te zoeken wordt ontmoedigd door de hoge kosten. De kans dat ze nog iets van importantie zullen vinden wordt steeds kleiner en áls ze iets vinden, is het de vraag of dat economisch rendabel te winnen is. Sinds 2001 is de ROI (return on investment) van exploratie- en booractiviteiten negatief.
• 80% van alle olie die we nu verbruiken, was al voor 1973 ontdekt. Een aanzienlijke terugval in de beschikbaarheid van olie is daarom alleen een kwestie van tijd. Als 'Peak Oil' eenmaal daar is, liggen voor de Centrale Banken twee wegen open: ze kunnen stoppen met het financieren van 'groei' met het Monopoly-geld dat ze nu in feite gratis (paper money, fiat money, funny money) uit de kredietkraan laten stromen. Zowel in de VS, de EU, als China is de groei van de geldhoeveelheid momenteel ca. 10% op jaarbasis! Als ze dat doen, de geldpersen stoppen dus, wacht de wereld een depressie, waarbij die van de jaren '30 voorgoed zal verbleken.
  Naar het zich laat aanzien, hebben de Centrale Banken, met name de Fed, echter al gekozen voor de tweede weg, die van nog meer geld creëren om de onherroepelijke stijging van de olieprijs te kunnen financieren. Dat is de 'makkelijke' weg, die echter onontkoombaar leidt tot hyperinflatie.
• Wat uiteindelijk op het spel staat, is het voortbestaan van het Anglo-Amerikaanse wereldrijk en de rol van de US dollar als de reservevaluta van de wereld. Olie is daarvoor van zo eminent belang, dat we mogen verwachten dat voor 2010 alle strategische olie-, en in het verlengde daarvan, gasregio's onder militair toezicht zullen zijn geplaatst, hetzij van nationale troepen, hetzij van bezettingslegers.
  Wat we nu in Iran zien gebeuren en de geopolitieke spelletjes van Rusland, China, Iran en niet te vergeten Venezuela (Chávez) enerzijds en de VS en de EU anderzijds, zijn slechts de voorboden van wat binnenkort zal uitgroeien tot openlijke vijandigheid en van wat een voedingsbodem zal worden voor voortdurende militaire conflicten.
• En dan hebben wij de dreiging van 'global warming' er nog niet eens bij betrokken. Het ziet er naar uit, dat we te maken krijgen met een combinatie van verwoestend natuurgeweld en een structureel tekort aan energie. Het milieu, 'Peak Oil' en de groeiende politieke instabiliteit in de olieregio's lijken Taylor een reden om aan te nemen dat we in de eerste helft van de 21e eeuw een ongekende 'boom' gaan beleven in de winning van uranium en in de toepassing van kernenergie.

*) Lees aansluitend een samenvatting van 'The Party's Over', een artikel van de auteur Richard Heinberg zelf, van februari 2005. Hij geeft concreet aan in welke richting de 'oplossingen' gezocht moeten worden, maar al lezend besef je dat dit niet de weg is die de wereld zal gaan. Een halvering van de huidige wereldbevolking als eerste voorwaarde voor overleving? Hoe krijg je dat voor elkaar zonder van de wereld een politiestaat te maken, waar de nazi's jaloers op zouden zijn geweest. In een land als Jemen, bijv. - in 1963 maar 5 ¹) en nu 22 miljoen inwoners - verdubbelt de bevolking zich momenteel elke zeventien jaar, nog eens: elke 17 jaar!

Over de inrichting van 'een ideale wereld' hebben mensen het nooit met elkaar eens kunnen worden, althans niet voor lang en uiteindelijk nooit zonder geweld en terreur. Het houden van 'De Grote Schoonmaak' zal dus overgelaten worden aan de Natuur zelf, zoals vanouds: hongersnoden, natuurrampen en epidemieën. In de algehele ontreddering is de mens dan altijd bereid zijn steentje bij te dragen: oorlogen, massamoord, plundering en onderdrukking. Geen fraai beeld, maar we hebben het hier dan ook niet over een reorganisatie van het Ministerie van Onderwijs. Wat volledig buiten de scope van 99,999% van de mensheid valt - en dan neem ik het nog krap, is dat de wereld aan de vooravond staat van een radicale omwenteling, de Vader én de Moeder van alle Revoluties, een ontwikkeling die de op voortdurende groei gebaseerde waarden van de westerse levensvisie aantast en naar de schroothoop van de geschiedenis verwijst.

Dit is geen poging om 'dramatisch' te doen, wie het ASPO-artikel van Colin Campbell (mijn vertaling) en de samenvatting van het boek van Heinberg leest, zou tussen de understatements door de ernst van de situatie moeten inzien. Campbell spreekt op het eind de hoop uit, dat 'Peak Oil' ooit mag leiden tot een betere, minder overbevolkte wereld, maar zijn toon geeft aan dat hij zelf weinig fiducie heeft in een vreedzame overgang van het nu naar het ooit. Heinberg hamert op de urgentie om direct te stoppen met 'slechte dingen doen' en vervolgens schetst hij een rationeel, maar gezien de verhoudingen in de wereld, volstrekt onrealistisch scenario ²) om de grootstedelijke samenlevingen naar Cubaans model te hervormen. In zijn formulering proef ik een flinke dosis ironie, iets van: ik weet wel dat het paarlen voor de zwijnen is en wie het letterlijk neemt is op z'n minst naief, maar ik wil 't wel gezegd hebben!

Practisch gezien, wat zou het voor je betekenen, als je energierekening onbetaalbaar wordt, als er sprake is van een gierende inflatie, als de supermarkt is leeggehamsterd, als je uren in de rij moet staan voor de pomp, als er voortdurend relletjes zijn en demonstraties, als je je baan kwijtraakt? Overal op de wereld is hongersnood, opstanden, staatsgrepen, oorlog, mensen op de vlucht. De zomerse temperaturen lopen op tot ver boven de 30 graden, er dreigt watergebrek, oude mensen sterven, oogsten gaan verloren. Dit zijn de gevolgen van 'Peak Oil' en van 'global warming' samen.

Tegen zo'n achtergrond is de verwachting van Taylor en vele anderen met hem, dat kernenergie de toekomst heeft, ronduit onwerkelijk. Voor kernenergie is slechts plaats in een geordende maatschappij, met een sterk centraal gezag, voldoende goedkope energie en transportmiddelen en gereguleerde internationale betrekkingen. In de wereld van 'Peak Oil' ontbreekt het aan al die voorwaarden en aan de middelen om kerncentrales te kunnen bouwen. Er is geen geld voor, nog afgezien van de prijs van de 'brandstof' (in de afgelopen 4 jaar vertienvoudigd).
Toen de Sovjet-Unie in de jaren '90 ineenstortte en vervolgens uit elkaar viel, was er ook geen geld en gezag meer om grote projecten aan te pakken, niemand had daar op dat moment ook maar enige behoefte aan. Als je wilt weten, wat nu de westerse wereld op afzienbare termijn te wachten staat, lees dan de presentatie van Dimitri Orlov (hier eerder besproken - art. 21). Alleen ontbreekt, helaas, voor Amerika en Europa het grotere kader om zich, zoals de Russische Federatie, aan op te trekken en binnen vijftien jaar weer 'up and running' te zijn, want Amerika en Europa vormden zélf dat grotere kader en bovendien is het voetstuk waar zij nu dreigen af te vallen vele malen hoger, dan dat van het voormalige arbeidersparadijs.

Net als China nu doet, zal ook de westerse wereld teruggrijpen naar een zekerder (en relatief goedkope) manier om energie op te wekken: kolencentrales! Amerika heeft, net als China en Rusland, enorme steenkoolreserves (hoewel, ook die zekerheid wankelt) en in Europa zijn de aders ook nog niet uitgeput (ook niet in Nederland!). Wat we niet moeten vergeten, is dat wanneer olie en aardgas schaarser en dus duur worden, 'de vooruitgang' voorgoed stopt. De economie valt terug, vervoer van grondstoffen en (half)fabrikaten neemt af, en de techniek zakt geleidelijk terug naar een lager en 'grover' niveau, gewoon omdat er voor geavanceerde producten geen geld en geen markt meer zal zijn als de consumptiemaatschappij onder haar eigen gewicht bezwijkt. Dat kolencentrales dubbel bijdragen aan 'global warming', zal tegen die tijd de meeste mensen 'een rotzorg' zijn, zolang er maar stroom uit het stopcontact blijft komen, liefst zo goedkoop mogelijk.

Voor wie nu ongelovig zijn of haar schouders ophaalt, een paar cijfers:
Hoewel de Bundeskanzlerin Angela Merkel mooi weer speelt (ja, dat is een woordspeling) op congressen in het buitenland en voor 2020 een beperking van de Duitse CO2-uitstoot met wel 40% aankondigde, - Tony Blair bood voor de UK maar liefst 60% reductie - staan er in Duitsland alleen al 26 nieuwe kolencentrales op stapel met een gezamenlijk uitstoot van 150 miljoen ton CO2 per jaar extra! De Duitse stroomproducenten hebben blijkbaar de 'Peak Oil-bui' al zien hangen en hun conclusies getrokken en na de sluiting van Kalkar is kernenergie in Duitsland geen optie meer.
Maar het wordt nog erger. Het achteraan sukkelende, vroegere Oost-Duitsland beschikt over enorme bruinkoolreserves, meer dan 10 miljard ton. Het verstoken daarvan levert nog meer CO2-vervuiling op, dan bij steenkool ³), maar toch gaan er bruinkoolcentrales gebouwd worden, voor een minder van Russisch gas afhankelijke energievoorziening, maar vooral voor de plaatselijke werkgelegenheid. Merkel - zelf een Ossie - hoopt dat zij daarmee zoveel stemmen wint, dat zij in 2009 herkozen wordt en zo haar zegenrijk werk voort kan zetten.
China intussen, heeft alleen al in 2006 elke week twee nieuwe kolencentrales geopend, goed voor een totaalvermogen dat groter is dan dat van het hele Verenigd Koninkrijk bij elkaar. En Rusland is bezig met de aanleg van een modern hoogspanningsnetwerk dat gevoed zal worden door nieuwe kolencentrales, waardoor het verbruik van steenkool (en dus de uitstoot van broeikasgassen) tussen nu en 2020 naar verwachting zal verdrievoudigen.

Met 6½ miljard mensen aan boord gaat wereldwijd elke dag 10 miljoen ton aardolie, 12½ miljoen ton steenkool en 7½ miljard m³ aardgas letterlijk in rook op. Deze aantallen staan vermeld in een rapport dat afgelopen februari werd uitgebracht door de 'United Nations Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)'. De conclusie: De menselijke activiteiten zijn verantwoordelijk voor de opwarming van de aarde en dat in een verontrustend hoog tempo. Het broeikasgas CO2, dat dagelijks wordt uitgebraakt door 800 miljoen auto-uitlaten, daarbij de miljarden tonnen van krachtcentrales, gevoegd bij de verbranding van duizenden hectaren regenwoud per uur (sic) om plaats te maken voor soja- en palmolieplantages, veroorzaakt een temperatuurstijging die desastreuze gevolgen zal hebben voor de wereldbevolking. Vervolgens wordt dan met droge ogen beweerd, dat de wereldbevolking in 2030 zal zijn aangegroeid tot naar schatting 8,2 miljard mensen.
We zullen zien...

¹) Bron: Grote Winkler Prins, 7e druk, deel 10, blz. 381, Elsevier 1970.
²) Misschien toch niet helemaal onrealistisch? ROTTERDAM - Braakliggende terreinen in de Rotterdamse deelgemeente Hoogvliet veranderen deze zomer in mediterrane akkers. Tussen de woonblokken komen zonnebloemen en maïsvelden. Iedere inwoner uit de wijk mag meehelpen de gewassen te telen. (ANP, 16 apr.'07) - Zie verder Alterra van de Univ. Wageningen.
³) Aardgascentrales produceren 428 gram CO2 per kwh, steenkoolcentrales 949 en bruinkoolcentrales 1153.

In een groot(s) artikel op 'Financial Sense' beschrijft hoofdredacteur Jim Puplava o.a. een hernieuwd en voor het westen onheilspellend fenomeen: steeds meer olie wordt onttrokken aan de vrije markt, de spotmarkten van New York en Londen. Tussen olieproducerende staten en hun naar olie hunkerende afnemers - lees: China en India - worden in toenemende mate langjarige, vaste leveringscontracten gesloten, die de 'pool' van vrij verkrijgbare olie kleiner maken. Dat betekent dat de aldus gecontracteerde olie (en gas) niet langer beschikbaar is voor een hoogste bieder en tevens dat producerende staten een politiek overwicht krijgen op hun vaste afnemers. Niet de markt bepaalt de prijs, maar de politieke leiding van de productielanden. Als afnemers een gestelde prijs niet willen betalen, gaat simpelweg de kraan dicht, zoals Rusland in 2005 de Oekraïne en Georgië liet voelen en in 2006 Belarus. Hetzelfde kan afnemers overkomen, die zich niet solidair tonen met de belangen van hun vaste leveranciers. Kan bijv. de EU, die 30% van zijn gas uit Rusland importeert, nog een politieke weg inslaan die indruist tegen de lijn van Poetin? De afhankelijkheid van een ononderbroken energietoevoer creëert geheel nieuwe machtsverhoudingen op wereldschaal.

Zoals ik al aangaf in de update van mijn Inleiding, wannéer Peak Oil 'precies' optreedt, is voorlopig even van minder belang, dan de toenemende politieke en economische instabiliteit die zich in de aanloop naar Peak Oil zelf wereldwijd gaat manifesteren. Welke dominosteen het eerst omvalt, is moeilijk te voorspellen. Het kan een escalatie zijn van het conflict met Iran, het kan de val van de US$ zijn, maar de ons vertrouwde wereldorde en het financiële fundament ervan zijn al zover uit balans, dat het dan niet bij die ene steen kan blijven.
Zoals Jim Kunstler in zijn blog van 2 april 2007 memoreert, het lijkt wel of alles wat totnogtoe houvast bood tegelijkertijd op tilt gaat. Volgens hem hoeven we niet tot 2015 te wachten, we bevinden ons nú al in de eerste fase van Peak Oil, de fase waarin de krapte in de olievoorziening voor het eerst voelbaar wordt. Een alternatief is er niet, dus we staan aan de vooravond van een wereldwijde paniek. De financiële markten zullen de eerste slachtoffers zijn en in het kielzog daarvan storten de internationale handel en de voedselproductie in. Papiergeld (fiat money) wordt waardeloos door hyperinflatie, dus degenen die moeten leven van een vast inkomen (pensioen), raken aan de bedelstaf en in de armste landen staat de hongersnood voor de deur.
Op iemand die zulke nare dingen zegt, wordt doorgaans schouderophalend gereageerd. Ook naar Cassandra, die de val van Troje voorspelde, werd niet geluisterd, maar uiteindelijk kreeg zij gelijk. Het is voor de wereld te hopen dat Jim achteraf geen Cassandra blijkt te zijn, maar als je naar de feiten kijkt, moet hij tenminste een nachtje naast haar gelegen hebben.

Dat heeft het publiek er desnoods nog wel voor over. Als ze daarmee de wereld kunnen redden en zichzelf en hun kinderen allerlei narigheid kunnen besparen, graag! Maar het is natuurlijk maar de halve waarheid. Al Gore weet wel beter, maar als politicus weet hij ook dat je mensen niet de hele waarheid ineens moet vertellen, zeker niet als niemand die wil horen. Mondjesmaat, elke keer, als de noodzaak duidelijk is, een stapje verder, de salamitactiek, dat is veel effectiever en voor Al persoonlijk veel lucratiever. Als een rattenvanger van Hamelen lokt hij zijn publiek mee in de richting van de koude kermis, waar de thermostaat veel meer dan 2 graden lager staat en waarvan niemand, ondanks de dikke truien, ooit zal thuiskomen.

De Britse journalist George Monbiot is eerlijker, maar zal daardoor de populariteit van Al nooit evenaren. Hij is ook cynischer. In zijn boek 'Heat' (2006) schrijft hij over de westerse consumenten:
>> Wat we willen is dat onze regeringen een gebaar maken. Dat geeft ons de morele voldoening dat er dingen worden afgesproken, waar we allemaal achter staan, maar zonder dat we iets hoeven te doen dat echt vervelend voor ons is. Mijn grote angst is nu, dat de politieke partijen in de meeste rijke landen dit al doorhebben. Ze weten dat wij willen dat er verregaande eisen worden opgesteld, maar dat wij er niet over piekeren om werkelijk aan die eisen te gaan voldoen. Zij weten dat wij hevig verontwaardigd zullen raken over hun onvermogen de klimaatverandering in te dammen, maar dat we er niet de straat voor op zullen gaan. Zij weten dat er nog nooit rellen zijn uitgebroken om strengere regels in te voeren. <<